Kolorowanie jako forma walki ze stresem (u dzieci)

KOLOROWANIE JAKO FORMA WALKI ZE STRESEM

 

Autor: mgr Magdalena Olszowy, Pracownia Promocji i Upowszechniania CIOP-PIB Kontakt: maols@ciop.pl
Źródło: Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka, 2020, nr 6, s. 8-10

 

Obecnie jedną z najważniejszych przyczyn stresu zawodowego jest rozwój technologii i przeobrażenie rynku pracy, nakładające na pracownika obowiązek teleobecności. Ciągłe zanurzenie w technologii zaburza relację z samym sobą, utrudniając stosowanie metod autoterapeutycznych, które mogłyby przeciwdziałać szkodliwemu wpływowi stresu. Kolorowanie jest jedną z metod interwencji antystresowych. W procesie autoterapeutycznym ma ono wpływ nie tylko na sprawniejsze zarządzanie stresem, ale również na redukcję lęku oraz wzrost uważności, koncentracji i kreatywności u badanych osób.

W dzisiejszych czasach zachowanie równowagi psychicznej w życiu codziennym jest notorycznie utrudniane przez szum medialny i serie popupów: wyskakujące na stronach internetowych okienka przekonują nas o tym, że przedmiotem ich powiadomienia jest sprawa niecierpiąca zwłoki. Tymczasem to właśnie wewnętrzna harmonia jest tą wartością, którą wypada chronić najbardziej. Do takiej równowagi nawołuje Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określając ją mianem dobrostanu, który zgodnie z definicją WHO jest dynamicznym stanem umysłu charakteryzującym się względną harmonią między zdolnościami, potrzebami i oczekiwaniami jednostki a wymaganiami otoczenia oraz możliwościami [1]. Według WHO osiągnięcie takiego stanu umożliwia aktywne zapobieganie negatywnym skutkom stresu.

W dobie Internetu rzeczy nowe technologie oferują wsparcie już prawie we wszystkich dziedzinach życia. Jednak w tej jednej kwestii funkcjonują bardziej jako czynnik generujący problem. Kusząc dostępnością, ciągłym byciem on-line czy teleobecnością [2], napędzają spiralę stresu.

Ze względu na wszechobecność nowych mediów, teleobecność staje się obowiązkiem nakładanym na pracownika przez pracodawcę. Ciągły pęd, wielozadaniowość i tzw. przebodźcowanie prowadzą do gonitwy myśli oraz stresu, które stają się nieodłącznym elementem zawodowej codzienności. Dlatego też, żeby osiągnąć wspomniany dobrostan, tak ważny staje się technologiczny detoks - zarówno na poziomie fizycznym, jak i psychicznym. Jedną z technik łączących wszystkie te wymagania jest kolorowanie.

 

Kolorowanka a stres

 

Kolorowanka nie jest wymagającą partnerką. Angażuje niewiele: papier, kredki i nieograniczoną przestrzeń pokładów artystycznych pochylającej się nad nią osoby. W zamian odwdzięcza się w bardzo szczodry sposób: relaksuje, rozwija zdolność koncentracji, umożliwia zwalczenie lęku. Traktowana jako wieczorny rytuał, normalizuje sen. Mandale, wzory tatuaży, obrazy Vincenta van Gogha, budynki - diapazon możliwych form, które można wypełnić tuszem, jest imponujący.

Kolorowanka jest jedną z najprostszych, najtańszych i najbardziej przystępnych metod walki ze stresem. Z tego też względu zaczyna święcić triumfy również wśród dorosłych. Jako swoisty sposób medytacji, machinalnie odrywa mózg i rękę od technologii, umożliwiając bycie „tu i teraz". Przez to coraz częściej jest traktowana jako jedna z technik mindfulness - treningu uważności, świadomego skupienia na teraźniejszości [3]. Niekiedy kolorowanka może okazać się jednym z niewielu sposobów na osiągnięcie takiego poziomu koncentracji i wewnętrznej analizy, który w świecie notorycznego pośpiechu, gonitwy myśli, multitaskingu i deadline'ów, przestaje być osiągalny.

Kolorowanie jako technika mindfulness wywodzi się z arteterapii - terapii poprzez sztukę bazującej na technikach plastycznych, muzycznych, teatralnych itp. [4]  Promujący arteterapię [5] w Polsce prof. Robert Bartel z Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu zauważa, że uspokojenie i wyciszenie to właśnie podstawowa zasada tej wywodzącej się z buddyzmu sztuki samodoskonalenia. Takie czynności jak kolorowanie można bowiem połączyć z kontrolowaniem oddechu, co z kolei pozwala eliminować bezsenność, ból, napięcia mięśniowe i chroniczne lęki [6]. Co więcej, jak pokazują badania, arteterapia sprzyja sprzężeniu obu półkul mózgowych. Wspomaga współpracę struktur odpowiedzialnych za racjonalne myślenie, język i rozwiązywanie problemów - z tymi, które sterują uczuciami, myśleniem symbolicznym i tworzeniem wyobrażeń. A - co podkreśla neuropsychologia - osiągnięcie stabilności emocjonalnej wymaga integracji funkcjonowania lewej i prawej półkuli mózgu. Inaczej mówiąc, kolorowanie pomaga w odzyskaniu równowagi między rozumem a emocjami [7].  Jak pokazują omówione dalej eksperymenty, techniki arteterapii mogą być z podobnym skutkiem wykorzystywane na polu autoterapeutycznym.

 

Kolorowy mindfulness a stres w miejscu pracy

 

Zagrożenia psychospołeczne, w tym stres związany z pracą zawodową, należą do najpoważniejszych wyzwań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Dlatego też w obecnych czasach, kiedy pojawiają się nowe zawody, czwarta rewolucja przemysłowa nakłada obowiązek coraz to większej specjalizacji w dziedzinie technologii, a wiele osób podejmuje pracę zdalną, na nowo definiujemy wiele aspektów związanych z zatrudnieniem. Ta przemiana rynku pracy może wywoływać u pracowników poczucie niepewności zatrudnienia, nadmiaru pracy, nienadążania za zmianami, a nawet niedopasowania do zmieniającego się rynku. Tak rozumiany stres w miejscu pracy stanowi poważne ryzyko psychospołeczne [8].  Maria Widerszal-Bazyl definiuje je jako prawdopodobieństwo przyszłych strat wynikających z określonych psychospołecznych właściwości pracy, z uwzględnieniem wartości tych strat [9].  Poprzez stratę należy tu rozumieć utratę zdrowia pracownika, która w dłuższej perspektywie odbija się na kondycji przedsiębiorstwa [10].

Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU-OSHA) podkreśla nawet, że zdrowie jednostki warunkuje zdrowie organizacji [11]. Dlatego też tak istotna zdaje się być polityka prozdrowotna pracodawców w zakresie implementacji środków zapobiegania wystąpieniu stresu zawodowego u pracowników. Jednak problem z wdrażaniem interwencji przez organizację polega na tym, że ponad 80% dostępnych technik interwencyjnych odnosi się tylko do jednostki, więc ich skuteczność może być rozpatrywana wyłącznie na poziomie jednostki. Efektywność bowiem większości środków zaradczych jest zależna od indywidualnych uwarunkowań i cech osobniczych jednostki [12].

W żadnym razie nie oznacza to jednak, że bierność pracodawcy w zakresie implementacji środków zapobiegania wystąpieniu stresu zawodowego może być usprawiedliwiana. Rolą pracodawcy, jako podmiotu upatrującego swoje własne dobro w zdrowiu organizacji, jest edukacja i praca nad wzrostem świadomości na temat istniejących zagrożeń wywołanych przez stres oraz sposobów radzenia sobie z jego symptomami. W ramach dostępnych interwencji antystresowych pracownik powinien potrafić wybrać te, które w jego przypadku są najbardziej skuteczne. Znajomość wachlarza interwencji lub, jak to określa Aaron Antonovsky, dostępnych zasobów [13], wykształca w jednostce poczucie koherencji [14], a ta z kolei stanowi mocną podstawę umiejętnego reagowania na pojawiający się stresor. Jak wspomina Antonovsky, stres jest wpisany w codzienność, a konfrontacja z nim rodzi napięcie u każdego z nas. Skutek tego napięcia może być różny - patologiczny, neutralny, czy sprzyjający zdrowiu. Efekt zależy tylko od tego, na ile adekwatnie do danego stresora zostanie dobrany zasób (środek zaradczy) [15].

EU-OSHA wskazuje na wiele korzyści wynikających z faktu wdrażania technik interwencji na poziomie jednostki. Jako jedną z nich wymienia możliwość ich szybkiego zastosowania oraz oceny skuteczności, dzięki czemu pracownik może uniknąć robienia zbyt długich przerw w pracy [16]. W tym kontekście środki zaradcze, do jakich należą techniki mindfulness, w tym również kolorowanie, zdają się odpowiadać na zapotrzebowanie zarówno organizacji, jak i jednostki. W typologii interwencji antystresowych są one nazywane interwencjami drugorzędowymi (prewencja wtórna) i trzeciorzędowymi [17]. O ile ich skuteczność nie jest poddawana w wątpliwość, to warto podkreślić, że (jak zwraca uwagę Międzynarodowa Organizacja Pracy) nie usuwają one przyczyny stresu zawodowego, która znajduje się często na poziomie organizacyjnym [18].

Nie należy jednak tego argumentu traktować jako słabości tych technik redukcji stresu. Ważne bowiem, żeby korzystać z tych zasobów, które są skuteczne, a więc dają jednostce realny wpływ na to, czy oddziaływanie danego stresora przełoży się ostatecznie na negatywny wpływ, czy też nie. W tym sensie kolorowanie może być wykorzystywane w pracy jako forma przerwy ultradialnej [19], fazy 20-minutowej relaksacji, która powinna następować po każdym 90-120 minutowym cyklu aktywności, stanowiąc element higieny standardowego dnia pracy, niezależnie od wykonywanego zawodu.

 

Rysować czy kolorować? Samemu czy pod opieką?

 

Do tej pory twórczość plastyczna jako element pracy terapeutycznej była wykorzystywana przez specjalistów przede wszystkim w celu wspierania pracy z osobami, u których stwierdzono zaburzenia na tle psychicznym, a często również zmiany na poziomie neurologicznym. Przez bardzo długi czas w badaniach pomijano aspekt kategoryzacji twórczości uprawianej w ramach terapii. Współcześnie prowadzone badania pokazały różne oddziaływanie różnych typów aktywności artystycznych.

W Wielkiej Brytanii przeprowadzono badanie zależności pomiędzy swobodnym rysowaniem i kolorowaniem a ich wpływem na redukcję lęku oraz poziom uważności (badanie wykonano na próbie osób w wieku 18-51) [20]. Obie aktywności - rysowanie i kolorowanie - wykazały taki sam skutek. Dodatkowo przeanalizowano zależność pomiędzy swobodnym kolorowaniem mandali a moderowanym głosowo przez terapeutę rysowaniem (obie te aktywności pod kątem ich funkcji pomocniczej jako techniki mindfulness). Uzyskane wyniki pokazały, że obie aktywności przynoszą podobny skutek jako środek redukcji lęku. Zatem w kontekście zarządzania stresem wynikającym z napadów lęku kolorowanka zdaje się spełniać swoją rolę, również z naukowego punktu widzenia.

Według autorów artykułu, biorąc pod uwagę popularność i częstotliwość użycia, warto zauważyć, że zastosowanie swobodnego kolorowania (bez prowadzenia głosowego) jako metody redukcji stresu, treningu uważności, a w dłuższej perspektywie osiągania dobrostanu, zależy od indywidualnych uwarunkowań oraz elementów z tego treningu wynikających, tj. zanurzenia w byciu tu i teraz oraz sposobu myślenia o otaczającej rzeczywistości, które w ramach tego badania nie zostały przeanalizowane. Podsumowując, wy-korzystanie kolorowanek może stanowić kolejną solidną metodę wdrażania i rozwijania technik mindfulness. Może też stać się kolejnym narzędziem wykorzystywanym we współczesnych programach mindfulness.

Kolejne badanie podnoszące kwestię wpływu kolorowania na poziom stresu zostało przeprowadzone w zeszłym roku przez dr Nicolę Holt z Uniwersytetu w Zachodniej Anglii UWE Bristol. Badanie zostało przeprowadzone na grupie studentów psychologii i pokazało, że osoby biorące udział w eksperymencie wykazały znacząco niższy poziom lęku niż w grupie kontrolnej oraz wzrost selektywnej koncentracji. Potwierdziła się więc hipoteza badacza, zgodnie z którą kolorowanie może nie tyko wpływać na redukcję lęku, ale również na wzrost poziomu uważności i kreatywności [21].

Pierwszy eksperyment przeprowadzony został na grupie 36 studentów psychologii. Uczestnicy mieli kolorować mandale i czytać przez 20 minut. Zarówno przed, jak i po wykonaniu tych czynności badani zostali poproszeni o wypełnienie formularza dotyczącego samopoczucia oraz ocenę przedłożonych im abstrakcyjnych ilustracji zgodnie ze swoim samopoczuciem [22]. Podsumowanie wyników ujawniło znaczącą poprawę w wielu wymiarach: zadowolenie (średnia = 7,27/8,62), spokój (średnia = 7,18/9,44), energia (średnia = 4,33/6,22) i uważność (średnia = 12,95/20,9).

Drugi eksperyment został przeprowadzony w celu określenia wpływu kolorowania na kognitywizym poznawczy (poznanie), biorąc za mierniki uważność i kreatywność [23]. Na początku eksperymentu badani zostali po-proszeni o wypełnienie serii testów [24]. Potem w dowolnej kolejności czytali i kolorowali przez 20 minut. Po wykonaniu obu tych czynności badani zostali ponownie poddani tej samej grupie testów, co na początku. Porównanie wyników pokazało, że poziom lęku znacząco spadł, a poziom uważności konsekwentnie wzrósł w odniesieniu do grupy kontrolnej. Wynik potwierdził więc hipotezę i wyniki pierwszego testu, ale wyjawił również nowe wnioski dotyczące kreatywności. Uczestnicy badania po odbyciu sesji kolorowania może nie stworzyli większej liczby kreatywnych rozwiązań, ale - jak wynikło z testów - rozwiązania, które przedstawili, były bardziej oryginalne.

Warto zwrócić uwagę, że autorka badania w swoim eksperymencie skupiła się wyłącznie na kolorowaniu konkretnych kształtów (mandali lub kratek). To świadome zawężenie było wynikiem decyzji opartej na badaniach przeprowadzonych w 2005 roku przez Nancy A. Curry i Tima Kassera, z których jasno wynikało, że kolorowanie ma znacząco wyższy wpływ na redukcję lęku, niż swobodne rysowanie przeprowadzone w tych samych warunkach badawczych [25].

Autorzy badania, zastanawiając się nad powodami tej przewagi, doszli do interesującego wniosku. Ich zdaniem zarówno mandale, jak i kratownice oferują kolorującemu strukturę i kierunek, podczas gdy „wolna forma" - rysowanie - nie. Jeżeli więc lęk nazwać czymś na kształt wewnętrznego chaosu,. ..wydaje się, że ustrukturyzowana aktywność, taka jak kolorowanie, zdefiniowanego wcześniej i często skomplikowanego obrazka, może pomóc w organizacji tego chaosu [26].  Tymczasem rysowanie stawia wymóg samodzielnego strukturyzowania przestrzeni papieru, co zamiast redukować lęk, może go dodatkowo podsycać.

Badanie sugeruje, że kolorowanie poprzez redukcję lęku może mieć dobroczynny wpływ nie tylko na dobrostan osoby kolorującej, ale również poprawiać jej osobniczą zdolność do koncentracji i poprawiać umiejętność generowania oryginalnych rozwiązań istniejących problemów [27]. Nowatorskim odkryciem - wnioskiem, który został wyciągnięty z wyników przeprowadzonych analiz okazał się wpływ kolorowania na umiejętność generowania oryginalnych powiązań z bodźcem. Długofalowo może to wpływać na wzrost umiejętności rozwiązywania realnych problemów w codziennym życiu [28].  Wnioski te opierają się na wynikach badań prowadzonych jeszcze przez Z. Freuda i C. G. Junga, którzy zgodnie stwierdzili, że kreatywność jest głównym elementem procesu leczenia [29].

 

Kolorowa interwencja antystresowa

 

Popularność kolorowania to odpowiedź na szybkie tempo życia i zanurzenie w technologii, a w związku z tym na potrzebę wyciszenia i relaksu. Jak pokazują badania, kolorowanie jest skuteczną techniką redukcji stresu. „Infantylizuje" świat dorosłych, a przez to wyzwala pozytywne skojarzenia, stanowiąc szybszą i bardziej skuteczną zachętę do pracy nad redukowaniem negatywnych skutków stresu aniżeli skomplikowane techniki terapeutyczne czy treningi autorelaksacji.

Biorąc pod uwagę aspekt logistyczny, warto zaznaczyć, że kolorowanie to technika niezwykle wygodna do wykorzystania w miejscu pracy. Aby jednak kolorowanki zaczęły faktycznie funkcjonować jako metoda radzenia sobie ze stresem w pracy, niezbędne jest ciągłe rozwijanie wrażliwości społecznej na niekorzystne działanie psychospołecznych zagrożeń w miejscu pracy [30]. Należy edukować pracowników w problematyce możliwych interwencji antystresowych, a przez to budować coraz to większą świadomość w kontekście wpływu, jaki ma poszukiwanie adekwatnych środków zaradczych na samopoczucie i zadowolenie z pracy.

Dzięki tym zabiegom kolorowanie może się stać jedną z rutynowych metod interwencji antystresowych wykorzystywanych przez pracowników w ciągu ich standardowego dnia pracy. Jeżeli dzięki temu zabiegowi pracownik, który nie wyłącza komórki i lepiej zna białe światło wyświetlacza telefonu niż światło słoneczne, choć na chwilę zamieni myszkę komputerową, czy telefon na kredkę - to było warto.

 

PRZYPISY

 

[1]  Cox, A. Griffiths, E. Rial-Gonzalez Badania nad stresem związanym z pracą. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, 2006, s. 11.

[2]  Teleobecność to dostępna dzięki korzystaniu z technologii możliwość manipulowania oddaloną fizycznie rzeczywistością w czasie rzeczywistym. Jedynym wymogiem tej ma-nipulacji jest ciągły dostęp do urządzeń technologicznych. Por. L. Manovich. Język nowych mediów. Oficyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa 2011, s. 263-268.

[3]  Podstawowe zasady treningu uważności określa opracowanie Doroty Żołnierczyk-Zredy. Zob. D. Żołnierczyk-Zreda, Jak radzić sobie ze stresem zawodowym - trening oparty na uważności, Warszawa 2015, s. 14. 

[4]  M.J. Kuciapiński Wpływ arteterapii na rozwój osobowy dzieci w wieku przedszkolnym, Pedagogika Rodziny 2013,3,3:17.

[5]  M. Stańko Arteterapia - mechanizm działania z perspektywy neuropsycholo- gii, Psychoterapia 2009,149,2,30 http://www.psychoterapiaptp.pl/uploads/ PT2009n2s29Stanko.pdf [dostęp: 17.03.2020].

[6]  R. Bartel Arteterapia i rozwój osobisty. Teoretyczne i praktyczne aspekty terapii przez sztu¬kę, Tom II Zagadnienia szczegółowe, Poznań 2017, s. 26, http://uap.edu.pl/wp-content/ uploads/2018/11/Bartel-Arte.-2-tom-insert-skompresowany.pdf [dostęp: 17.03.2020].

[7]  Por. M. Stańko Arteterapia - mechanizm działania z perspektywy neuropsycho- logii, Psychoterapia 2009,149, 2:33 http://www.psychoterapiaptp.pl/uploads/ PT2009n2s29Stanko.pdf [dostęp: 17.03.2020].

[8]  M. Widerszal-Bazyl Pojęcie ryzyka psychospołeczne go w pracy, Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka 2009,453,6:6-8.

[9]  Ibidem, s. 6.

[10]  Taka definicja stresu zawodowego jest zbieżna z jego psychologicznym ujęciem, gdzie stres zawodowy rozumie się jako interakcję między środowiskiem pracy a pracownikiem, który w nim przebywa. Por. A. Potocka, Co wiemy o psychospołecznych zagrożeniach w środowisku pracy? Część I. Rozważania teoretyczne [w:] Medycyna Pracy2010,2010,3: 345.

[11]  T Cox, A. Griffiths, E. Rial-Gonzalez Badania nad stresem związanym z pracą, Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, 2006, s. 119.

[12]  T. Cox, A. Griffiths, E. Rial-Gonzalez Badania nad stresem związanym z pracą, Europejska

Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, 2006, s. 113.

[13]  Zasoby to wszystkie elementy otaczającego świata, łącznie z cechami psychofizycznymi jednostki, jakie mogą być korzystne z punktu widzenia procesów radzenia sobie ze stresem. Por. A. Antonovsky Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować? Warszawa 2005, s. 7.

[14]  Kiedy pojawia się stresor człowiek o silnym poczuciu koherencji jest bardziej skłonny angażować się w walkę ze stresorem, poświęcić tej walce i chętniej tą walkę podejmuje. [...] Człowiek o słabym poczuciu koherencji dostrzega tylko uciążliwe cechy stresora, kon-centruje się raczej na jego parametrach emocjonalnych, stara się usunąć lęk i przykrość, które niesie stresor. Por. A. Antonovsky Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować? Warszawa 2005, s. 134.

[15]  A. Antonovsky Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować? Warszawa 2005, s. 11.

[16]  T. Cox, A. Griffiths, E. Rial-Gonzalez Badania nad stresem związanym z pracą, Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, 2006, s. 118.

[17]  M. Waszkowska, D. Merecz, M. Drabek Programy prewencji stresu zawodowego - stra-tegie, techniki, ocena skuteczności. Część II. Prewencja stresu zawodowego na poziomie organizacji, Medycyna Pracy, 2010,2:192.

[18]  Ibidem, s. 194.

[19]  Zgodnie z doniesieniami chronobiologii, systemem pracy gwarantującym zarówno najwyższą wydajność, jak i poziom regeneracji jest stosowanie tzw. cykli ultradialnych trwających 90-120 minut. Każdy taki cykl jest przeznaczony na aktywność. Po każdym z nich następuje 20-minutowa przerwa ultradialna, która ma być całkowitą regeneracją organizmu. Por. D. Żołnierczyk-Zreda, Jak radzić sobie ze stresem zawodowym - trening oparty na uważności, Warszawa 2015, s. 48- 49.

[20]  M. Mantzios, K. Giannou When Did Coloring Books Become Mindful? Exploring the Effectiveness of a Novel Method of Mindfulness-Guided Instructions for Coloring Books to Increase Mindfulness and Decrease Anxiety, Frontiers in Psychology, 30.01.2018, https:// www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5797627/, [dostęp: 18.03.2020].

[21]  W oryginale: Coloring may not only reduce anxiety, but also improve mindful attention and creative cognition. Por. N.J. Holt, L. Furbert, E. Sweetingham. Cognitive and affective benefits of coloring: Two randomized controlled crossover studies. Art Therapy, 2019,36,4 [w] Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 2019,10,2 file:///D:/ tekst/Cognitive%20benefits%20of%20coloring_preprint%20version.pdf [dostęp: 03.04.2020].

[22]  Ibidem, s. 9.

[23]  Ibidem, s. 11.

[24]  Należały do nich: test TTCT (Torrance Tests of Creative Thinking na podstawie ośmiu figur geometrycznych przedstawionych na papierze formatu A4 badany musi stworzyć maksymalną liczbę nowych form. Test jest oceniany na podstawie liczby powstałych kształtów, różnorodności powstałych figur oraz ich oryginalności w odniesieniu do normatywnych odpowiedzi), test MAAS (The Mindful Attention Awareness Scale - piętnastoelementowa skala opracowana w celu zbadania stopnia uważności, charakterystycznego dla badanej jednostki) oraz test STAI (Spielberger State-Trait Anxiety Inventory - sześcioelementowa skala określająca poziom lęku u badanej jednostki).

[25]  Por. N.A. Curry, T Kasser Can coloring mandalas reduce anxiety?, Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 2005,22,2, s. 84 https://files.eric.ed.gov/fulltext/ EJ688443.pdf , [dostęp: 03.04.2020].

[26]  ...it seems likely that astructuredactivity such as coloring apredetermined, somewhat complex design would help to organize that chaos , Ibidem, s. 84.

[27]  N.J. Holt, L. Furbert, E. Sweetingham Cognitive and affective benefits of coloring: Two randomized controlled crossover studies. Art Therapy 2019,36,4 [w:] Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 2019,10:15 file:///D:/tekst/Cognitive%20 benefits%20of%20coloring_preprint%20version.pdf , [dostęp: 03.04.2020].

[28]  Ibidem, s. 16.

[29]  M. Kowińska Rola psychorysunku w psychiatrii, Studia Psychologica 2004, 5:164-165.

[30]  M. Waszkowska, D. Merecz, M. Drabe Programy prewencji stresu zawodowego - stra-tegie, techniki, ocena skuteczności. Część II. Prewencja stresu zawodowego na poziomie organizacji, Medycyna Pracy, 2010,2:201-202