Ergonomia pracy a schorzenia narządu ruchu wśród lekarzy stomatologów

ERGONOMIA PRACY A SCHORZENIA NARZĄDU RUCHU WŚRÓD LEKARZY STOMATOLOGÓW

Autorzy: dr Natalia Kuciel, dr Iwona Demczyszak, dr hab. Edyta Sutkowska, dr Michał Sokołowski, dr Justyna Mazurek, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu, Katedra i Zakład Rehabilitacji
mgr Katarzyna Kaczmarz, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu, Wydział Nauk o Zdrowiu
mgr Jan Lurbiecki, Therapiezentrum Lurbiecki, Dorsten, Niemcy Kontakt: nataliakuciel@interia.pl DOI: 10.5604/01.3001.0012.4723
Źródło: Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka, 2018, nr 9, s. 22-26

Stomatolodzy w trakcie pracy narażeni są na wiele czynników wpływających negatywnie na stan układu ruchu. Głównym z nich jest statyczny charakter pracy spowodowany przyjmowaniem wymuszonej pozycji ciała. Celem artykułu było wykazanie zależności pomiędzy stosowaniem zasad ergonomii w pracy zawodowej lekarzy stomatologów a występowaniem schorzeń narządu ruchu. Ponadto ocenie poddano znajomość zasad ergonomii stomatologicznej w tej grupie. Na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych wśród 79 stomatologów dokonano oceny znajomości i stosowania zasad ergonomii pracy oraz występowania dolegliwości w obrębie narządu ruchu. Jedynie 4% stomatologów robiło przerwę w pracy po każdym pacjencie, natomiast aż 18% pracowało bez przerw. Zdecydowana większość (84%) stomatologów podczas wykonywania zabiegu stomatologicznego przyjmowała pozycję siedzącą. Z asystą pracowała ponad połowa (54%) lekarzy stomatologów. Wśród osób, które odczuwają ból kręgosłupa w odcinku szyjnym ponad połowa, bo 54% osób pracowało w pozycji z szyją pochyloną w prawo.

Większość zasad ergonomii stosowana jest nieprawidłowo, dlatego powinny być one dopasowywane indywidualnie do konkretnego stomatologa, z uwzględnieniem jego możliwości fizycznych, geometrii środowiska pracy, zakresu wykonywanych czynności, a także osobistych upodobań.

Wstęp

Stomatolodzy w trakcie pracy narażeni są na szereg czynników wpływających negatywnie na stan ich układu ruchu. Najważniejsze czynniki ryzyka uszkodzenia układu mięśniowo-szkieletowego obejmują: statyczny charakter pracy spowodowany długotrwałym przyjmowaniem wymuszonej pozycji ciała, precyzyjne, powtarzające się ruchy o niskiej amplitudzie wykonywane w niewielkiej przestrzeni, wibracje, nieprawidłowe ustawienie ciała ze zwiększonym obciążeniem na kręgosłup [1]. Ponadto pozycja statyczna zaburza powrót krwi do serca, co w konsekwencji zmniejsza ukrwienie mięśni, powodując gromadzenie się w organizmie produktów przemiany materii, zmęczenie i bóle mięśniowe. Dodatkowo w trakcie pracy lekarz wykonuje szereg czynności, które cechuje monotonia oraz monotypia [2]. Skutkuje to przeciążeniem aparatu kostno-mięśniowo-stawowego i powoduje powstawanie mikrourazów w obrębie narządu ruchu.

Do największych obciążeń dochodzi w okolicy szyjnej, lędźwiowo-krzyżowej, a także w obrębie kończyn. Specyfika pracy stomatologów prowadzi do rozwoju wielu chorób narządu ruchu. Są to m.in. choroba zwyrodnieniowo-przeciążeniowa kręgosłupa szyjnego, zespół bolesnego barku, choroba zwyrodnieniowo-przeciążeniowa odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa, zespół cieśni kanału nadgarstka, obwodowe uszkodzenie nerwu pośrodkowego, czy zapalanie nadkłykcia bocznego/przy- środkowego kości ramiennej. Stąd tak istotną kwestią w odniesieniu do tej grupy zawodowej jest stosowanie zasad ergonomii, ponieważ umożliwi to dostosowanie pracy do możliwości psychofizycznych człowieka [3].

Greckie słowo ergos oznacza pracę, a nomos - prawo/zasadę. Pierwszą definicję ergonomii przedstawił prof. Wojciech Jastrzębski w 1857 roku, który określił ją jako „naukę o używaniu nadanych człowiekowi od Stwórcy sił i zdolności". Obecnie ergonomia zaliczana jest do nauk interdyscyplinarnych i korzysta z dorobku takich dziedzin naukowych jak psychologia pracy, socjologia pracy, fizjologia pracy, biomechanika pracy, higiena medycyny pracy, organizacja pracy, antropometria oraz nauki techniczne np. materiałoznawstwo, czy budowa maszyn. W Polsce ergonomię zaczęto szeroko propagować i stosować w latach 50. XX w., a w 1977 r. utworzone zostało Polskie Towarzystwo Ergonomiczne [4]. W tym czasie wprowadzono ergonomię jako przedmiot nauczania w niektórych uczelniach technicznych, medycznych i artystycznych.

Ergonomia stomatologiczna zajmuje się m.in. przeniesieniem podstawowych zasad ergonomii klasycznej do relacji pomiędzy lekarzem, asystentką, higienistką, pacjentem oraz miejscem pracy - gabinetem stomatologicznym. Wśród nowych metod ergonomii pracy u stomatologów, które pozwoliły na eliminację części obciążeń, wymienia się przede wszystkim: wprowadzenie nowoczesnych stanowisk stomatologicznych, konstruowanych na podstawie ergonomicznej koncepcji pracy; szeregu zasad dotyczących zagospodarowania miejsca i czasu pracy; częstych zmiany pozycji ciała w trakcie zabiegu; właściwego sposobu posługiwania się narzędziami; współpracy z asystą. Istotną rolę odgrywa tutaj wzajemna współpraca w zespole stomatologicznym.

Obecnie podkreśla się znaczenie przystępnego nauczania zasad ergonomii już na etapie studiów oraz praktyk studenckich [1], Niezwykle istotne jest zmotywowanie stomatologów już na studiach, iż zdrowe przyzwyczajenia i troska o jak najlepsze warunki pracy pozwolą im uniknąć lub zminimalizować ryzyko przewlekłych dolegliwości układu ruchu [5]. Na uwagę zasługuje fakt, że pomimo wprowadzenia korzystnych zmian w kontekście ergonomiczności pracy stomatologów, wciąż obserwuje się w tej grupie zawodowej negatywne konsekwencje przeciążeń, które najpewniej wynikają z niewłaściwej organizacji pracy oraz znacznego wydłużenia jej czasu, z niepełnego wykorzystania specjalistycznych narzędzi, z niskiej ogólnej sprawności fizycznej stomatologów oraz narażenia na stres [2,5,7].

Celem artykułu jest prezentacja wyników badań własnych, w których hipotezą badawczą było istnienie zależności pomiędzy stosowaniem zasad ergonomii w pracy zawodowej lekarza sto-matologa a występowaniem schorzeń narządu ruchu. Dodatkowo, w trakcie badań, ocenie poddano poziom znajomości zasad ergonomii stomatologicznej w tej grupie zawodowej oraz ich prawidłowe wykorzystanie w praktyce zawodowej.

Materiał i metoda badań

Badania przeprowadzono wśród 79 lekarzy-stomatologów, praktykujących na terenie Wrocławia i okolic, w okresie od 1 października 2011 roku do 29 lutego 2012 roku. Większość ankietowanych stanowiły kobiety (77%). Średnia wieku badanych wyniosła 34 lata, przy czym najmłodszy lekarz miał24 lata, zaś najstarszy 51.

W pracy posłużono się autorską ankietą, która zawierała 30 pytań i zbudowana była z trzech części: w pierwszej znajdowały się 4 pytania dotyczące danych personalnych, druga zawierała 22 pytania dotyczące pracy zawodowej lekarza-stomatologa w odniesieniu do ergonomii, natomiast trzecia zawierała 4 pytania związane z występowaniem dolegliwości bólowych, ograniczeń ruchomości i parestezji w obrębie narządu ruchu. Wszystkie zbadane osoby zostały poinformowane o celu badania i wyraziły pisemną zgodę na udział w nim.

Autorzy prezentowanej pracy zobowiązali się do ochrony danych osobowych wszystkich pacjentów biorących udział w badaniu. W celu wykluczenia ewentualnych trudności w interpretacji i zrozumieniu przez badane osoby poszczególnych pytań, przeprowadzono badanie wstępne pilotażowe na grupie 5 osób (studenci stomatologii). Pytania okazały się być jasne i zrozumiałe, w związku z czym przystąpiono do badań właściwych. Wyniki badań zaprezentowano przy użyciu statystyk opisowych, tj. liczba obserwacji, średnia, minimum, maksimum, odchylenie standardowe (tab. 1.).

Tabela 1. Pytania zawarte w ankiecie wraz z rozkładem odpowiedzi

N=79
Wiek [lata]	Średnia 33.89	SD 9.85
Płeć	K: 51	M: 18
Wzrost [cm]	Średnia 155	SD 8.29
Waga [kg]	Średnia 55.22	SD 7.35
Posiadana specjalizacja	Brak: 51% Stomatologia zachowawcza: 13% Ortodoncja: 10% Protetyka: 5% Stomatologia dziecięca 4% Chirurgia stomatologiczna: 8%
Staż pracy	Średnia 9.47	SD 9.55
Czy zna Pan/Pani, zasady ergonomii w pracy?	Tak: 100% Nie: 0%
Czy stosuje Pan/i zasady ergonomii pracy?	Tak: 59% Nie: 41%
Czy uczestniczył Pan/i w szkoleniach?	Tak: 57% Nie: 33%
Ile dni w tygodniu Pan/i pracuje?	Średnia 5.0	SD 0.57
Ile godzin w tygodniu Pan/i pracuje?	Średnia 7.5	SD 2.22
Jak często robi Pan/i przerwy w pracy?	Po kilku pacjentach: 44% Po każdym pacjencie: 4% Raz dziennie: 24% Dwa razy dziennie: 10% Pracuję bez przerw: 18%
Ile wynosi średnio czas przerwy w pracy?	5-10 min: 41% 10-15 min: 22% 0-5 min: 19% 15-30 min: 10% Dłuższy niż 30 min: 9%
Jakie czynności wykonuje Pan/i najczęściej w trakcie przerwy?	Jedzenie: 42% Uzupełnianie dokumentacji: 41% Inne: 15% Ćwiczenia relaksacyjne: 1% Sprzątanie gabinetu: 1%
Jaką pozycję przyjmuje Pan/i w trakcie pracy?	Stojąca: 84% Siedząca: 15%
W jakiej pozycji znajduje się zwykle pacjent podczas wykonywania zabiegu stomatologicznego?	Siedząca: 20% Półleżąca: 41% Leżąca: 39%
Które przyjmuje Pan/Pani najczęściej w trakcie wykonywania zabiegu stomatologicznego*:	Wyprostowany tułów: 9% Tułów pochylony do przodu: 51% Tułów pochylony do tyłu: 1% Tułów pochylony w prawo: 30% Tułów pochylony w lewo: 5% Szyja pochylona do przodu: 45% Szyja pochylona w prawo: 37% Szyja pochylona w lewo: 1% Tułów skręcony w prawo: 24% Tułów skręcony w lewo: 11% Szyja skręcona w prawo: 27% Szyja skręcona w lewo: 4%
Czy ma Pan/Pani odpowiednio ustawioną wysokość siedzenia względem podłogi (tj. kąt zawarty pomiędzy linią tułowia i udami podczas siedzenia wynosi ok 105 °)?	Tak: 49% Nie: 51%
Czy używa Pan/Pani do pracy krzesełka z regulowanym kątem nachylenia siedziska i oparcia?	Tak: 47% Nie: 53%
Czy reguluje Pan/Pani wysokość fotela pacjenta tak, aby zachować prawidłową odległość wzrokową (tj. 25-30cm)?	Tak: 90% Nie: 10%
Czy dostosowuje Pan/Pani pozycje ułożenia głowy pacjenta tak, aby uzyskać optymalne pole widzenia w trakcie zabiegu stomatologicznego?	Tak: 94% Nie: 5%
Czy pracuje Pan/Pani zgodnie z zasadą zegara ergonomicznego?	Tak: 43% Nie: 57%
Unit, na którym Pan/Pani pracuje posiada*:	Rękaw górny: 75% Rękaw dolny: 11% Rękawy zaopatrzone w system blokujący: 27% Rękawy redukujące ciężar instrumentu: 11%
Czy pracuje Pan/i z asystą?	Tak: 54% Nie: 45%
Jaką techniką najczęściej Pani/Pan pracuje?	Na dwie ręce: 58% Na cztery ręce: 32%
Jaką klasę ruchów wykonuje Pan/Pani częściej w trakcie pracy?	Klasa I - ruch palców: 3% Klasa II - ruch palców i nadgarstka: 22% Klasa III - ruch palców, nadgarstka i łokcia: 39% Klasa IV - ruch całego ramienia: 9% Klasa V-ruch ramienia i tułowia: 28%
Proszę zaznaczyć, które z wymienionych dolegliwości odczuwa Pan/Pani w związku z wykonywanym zawodem. Ból*:	Lędźwiowo-krzyżowy: 53% Szyjny: 33% Karku: 25% Nadgarstków: 19% Barków18% Głowy: 14% Łokci: 5% Nie występują:10%
Proszę zaznaczyć, które z wymienionych dolegliwości odczuwa Pan/Pani w związku z wykonywanym zawodem. Ograniczenie ruchomości*:	Szyjny: 20% Lędźwiowo-krzyżowy: 20% Barków: 13% Łokci: 4% Nadgarstków: 14% Nie występują: 53%
Czy występują u Pana/Pani wymienione objawy*:	Drętwienie kończyny górnej: 10% Drętwienie kończyny dolnej: 5% Mrowienie po stronie łokciowej przedramienia, aż do palca serdecznego i małego: 19% Zaburzenia czucia na przedniozewnętrznej powierzchni uda: 4% Żadne z powyższych: 71%
Czy ma Pan/Pani zdiagnozowaną którąś z wymienionych chorób*:	Choroba zwyrodnieniowo-przeciążeniowa kręgosłupa szyjnego: 12% Zespół bolesnego barku: 3% Zwyrodnienia odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa: 9% Zespół cieśni nadgarstka: 5% Żadne z powyższych: 83%

* badani mieli możliwość zaznaczenia więcej niż 1 odpowiedzi

Zależności między zmiennymi zostały zbadane przy użyciu tabel wielodzielczych oraz testu istotności w odniesieniu do zmiennych skategoryzowanych: Chi-kwadrat. Wartość statystyki Chi-kwadrat i poziom jej istotności zależy od całkowitej liczby obserwacji i liczby komórek w tabeli. Test ten polega na porównaniu ze sobą wartości otrzymanych w badaniu z wartościami teoretycznymi, które są obliczane przy założeniu, że pomiędzy zmiennymi nie ma żadnego związku. W całej pracy przyjęto poziom istotności 0.05 (maksymalne ryzyko błędu, jakie badacz jest skłonny zaakceptować).

Wyniki badań

Maksymalny staż pracy badanych osób wynosił 38 lat, a minimalny - pół roku, zaś średni to 10 lat. Badani spędzali średnio 5 dni po blisko 8 godzin w pracy (tab. 2.).

Tabela 2. Statystyki opisowe: staż pracy, dni i godziny

Zmienna	Średnie	Min	Max	SD
Staż pracy	9,5	0,5	38	9,7
Dni pracy	5	3	6	0,6
Godziny dziennie	7,6	4	15	2,2

Większość respondentów (51%) nie posiadała specjalizacji. 13% stanowili specjaliści ze stomatologii zachowawczej z endodoncją, 10% stanowili ortodonci, 8% - chirurdzy stomatologiczni, 5% zajmowało się protetyką, a tylko 4% - stomatologią dziecięcą. Wszyscy ankietowani deklarowali znajomość zasad ergonomii, natomiast tylko 59% osób stosowało się do tych zasad. Co ciekawe, aż 57% badanych uczestniczyło w szkoleniach lub zajęciach o tematyce ergonomicznej.

Jedynie 4% badanych stomatologów robiło przerwę w pracy po każdym pacjencie, natomiast aż 18% pracowało bez przerw (rys. 1.). Średni czas trwania przerwy w pracy wynosił 5 min u 41% stomatologów, 13 min u 22%,3 min u 19%, 22 min u 10% oraz dłuższy niż 30 min u 9% ankietowanych. Przerwę w pracy 42% ankietowanych przeznaczało na spożywanie posiłków, 41% na uzupełnianie dokumentacji, a zaledwie 1% na ćwiczenia relaksacyjne. Pozostałe 15% osób w czasie przerwy w pracy wykonywało „inne czynności".

Rys. 1. Częstość przerw w pracy lekarzy-stomatologów

Zdecydowana większość (84%) respondentów, podczas wykonywania zabiegu stomatologicznego przyjmuje pozycje siedzącą. Z asystą pracowała ponad połowa (54%) lekarzy-stomatologów, którzy wzięli udział w badaniu. Ankietowani odczuwali dolegliwości bólowe w obrębie narządu ruchu, najczęściej w obrębie

odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa (rys. 2.), natomiast wśród zdiagnozowanych chorób wymieniono chorobę zwyrodnieniową w odcinku szyjnym i lędźwiowym, zespół bolesnego barku oraz zespół cieśni kanału nadgarstka (rys. 3.).

Rys. 2. Rodzaj bólu odczuwany w związku z wykonywanym zawodem lekarza-stomatologa

Rys. 3. Choroby współistniejące wśród ankietowanych

Najczęściej występujący objaw neurologiczny wśród ankietowanych to mrowienie w nadgarstku, okolicy kciuka, palca wskazującego, środkowego i małego (19%).

Zależność pomiędzy stosowaniem zasad ergonomii a występowaniem dolegliwości bólowych związanych ze schorzeniami narządu ruchu zobrazowano na rys. 4. 91% stomatologów z grupy, która deklarowała stosowanie zasad ergonomii, odczuwała dolegliwości bólowe narządu ruchu natomiast w grupie osób, które nie deklarowały stosowania zasad ergonomii 88% odczuwało dolegliwości bólowe narządu ruchu.

Rys. 4. Zależność pomiędzy stosowaniem zasad ergonomii a występowaniem dolegliwości bólowych

Wśród respondentów pracujących w pozycji stojącej u 77% wystąpiły dolegliwości bólowe w okolicach wyodrębnionych w ankiecie, natomiast wśród stomatologów pracujących głównie w pozycji siedzącej aż w 92% wystąpiły dolegliwości bólowe (chi-kwadrat Pearsona 2,867, p=0,09039). Jednakże w obydwóch sytuacjach nie ma istotnej statystycznie zależności między pozycją stojąca i siedzącą. Nie potwierdzono również istotności statystycznej między pozycją a ograniczeniem ruchomości stawów, objawami neurologicznymi oraz zdiagnozowanymi chorobami. Istnieje istotna statystycznie korelacja między pochyleniem szyi w prawo a występowaniem bólu wodcinku lędźwiowo-krzyżowym (chi-kwadrat Pearsona 7,474, p=0,00626), pochyleniem szyi w prawo a bólem odcinka szyjnego (chi-kwadrat Pearsona 4,8988, p=0,0268), oraz skręceniem szyi w prawo a występowaniem dolegliwości bólowych karku (chi-kwadrat Pearsona 4,654, p=0,0309).

Dyskusja wyników badań

U stomatologów stan i kondycja narządu ruchu zależy od takich czynników, jak: fotel i usadowienie pacjenta, światło w polu zabiegowym, umiejscowieniu narzędzi, liczba przerw i postawa ciała [2,7]. W tej grupie zawodowej istniejeduża wiedza, lecz wciąż zbyt niska świadomość na temat ergonomii pracy. Wszyscy lekarze, którzy brali udział w opisywanych badaniach, zadeklarowali znajomość tych zasad, ale jedynie 59% stosuje je w pracy. Znajomość zasad ergonomii nie przekłada się jednak na zmniejszenie dolegliwości bólowych w tej grupie zawodowej (91% badanych i stosujących się do zasad ergonomii osób odczuwało dolegliwości bólowe narządu ruchu w porównaniu z 88% w grupie respondentów, którzy nie stosują zasad ergonomii).

Na uwagę zasługuje fakt, iż wiek w grupie badanej wynosił średnio 33,8 lat, co oznacza że już w młodym wieku stomatolodzy odczuwają dolegliwości bólowe, mimo znajomości zasad ergonomii. Co więcej, według tych badań jedynie 4% stomatologów robi przerwy w pracy po każdym pacjencie, a 44% po kilku pacjentach. W badaniach Kierklo i wsp. również mniej niż 10% wykonywało przerwy po każdym pacjencie, natomiast aż 36% deklarowało przerwy jeden raz w ciągu dnia - co więcej, 33% badanych pracowało bez przerw [8]. W badaniach autorów analizowano również czynności wykonywane podczas przerw. W przerwie osoby badane najczęściej spożywały posiłek lub uzupełniały dokumentację medyczną, a tylko 1% wykonywało ćwiczenia. Obecnie ogromny nacisk w firmach, podczas szkoleń dotyczących ergonomii, kładzie się na przestrzeganie wykonywania częstych i krótkich przerw w pracy jako elementu profilaktyki przeciążeń narządu ruchu. Bardzo ważne jest wprowadzenie w trakcie tych przerw ćwiczeń relaksacyjnych lub krótkiego spaceru [9]. W kwestii postawy ciała przyjmowanej w pracy, 84% ankietowanych stomatologów pracuje w pozycji siedzącej, a 16% w pozycji stojącej.

W badaniach Szymańskiej i wsp. 39,2% pracuje zarówno w pozycji stojącej, jak i siedzącej, a tylko 22,8% w pozycji siedzącej przy siedzącym pacjencie. Tylko 1% pracuje w pozycji siedzącej przy pacjencie leżącym [10]. Ponadto z analiz biomechanicznych wynika, iż stomatolodzy podczas pracy z pacjentem ustawiają miednicę w przodopochyleniu, co zwiększa lordozę w odcinku lędźwiowym oraz skręcają odcinek szyjny. Brak pozycji neutralnej w stawach utrzymywany przez dłuższy czas bez przerwy jest istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju przeciążeń układu ruchu [11]. W badaniach autorów artykułu głowa, szyja i tułów badanych w trakcie zabiegu ustawiają się nieergonomicznie (u 61% występuje pochylenie tułowia do przodu, rzadziej w prawo lub w lewo). W badaniach tukomskiej-Szymańskiej i wsp. 46% stomatologów pracowało z szyją pochyloną w przód, a nieco ponad 20% - z szyją pochyloną w prawo lub w lewo [12]. Na tej podstawie można założyć, że pozycje przyjmowane przez wielu stomatologów są nieprawidłowe, nieergonomiczne, wymuszone i mogą przyczynić się do występowania chorób narządu ruchu.

Z badań autorów artykułu wynika, że 94% respondentów ustawia fotel tak, aby uzyskać optymalne pole widzenia podczas wykonywania zabiegu, 90% reguluje wysokość siedziska tak, aby zachować prawidłową odległość wzroku od pacjenta, a 47% dba o prawidłowe ustawienie fotela zgodnie z zasadami ergonomii - ze szczególnym uwzględnieniem kąta nachylenia siedziska i oparcia. Używanie krzesła z regulowanym kątem nachylenia siedziska i oparcia zapewnia prawidłowe ustawienie miednicy oraz stabilizację odcinka lędźwiowego kręgosłupa i dolnej części odcinka piersiowego. Natomiast prawidłowe ustawienie wysokości siedzenia względem podłogi zapobiega nadmiernemu pochylaniu tułowia do przodu w trakcie pracy.

W wyniku badań przeprowadzonych przez Hardage i wsp., wykorzystujących analizę odczytów EMG, stwierdzono zmniejszone ryzyko wystąpienia dolegliwości bólowych w obrębie lędźwiowo-krzyżowego odcinka kręgosłupa wśród stomatologów poprawnie używających podczas pracy krzesła, w szczególności z podparciem lędźwiowym [13].

W cytowanych badaniach własnych zweryfikowano także zależność pomiędzy przyjmowaniem podczas pracy konkretnych pozycji głowy, szyi i tułowia, a występowaniem poszczególnych schorzeń układu ruchu lub objawów, które są z nimi związane. Istotnie statystycznie okazały się trzy zależności. Pierwsza z nich to zależność pomiędzy pracą w pozycji z szyją pochyloną w prawo, a występowaniem bólu kręgosłupa w odcinku lędźwiowo-krzyżowym, 83% stomatologów pracujących w tej pozycji skarżyło się na odczuwanie tych dolegliwości.

Drugą istotną statycznie okazała się zależność pomiędzy pracą w pozycji z szyją pochyloną w prawo a występowaniem bólu kręgosłupa w odcinku szyjnym. Wśród zbadanych i pracujących w takiej pozycji osób 54% skarżyło się na odczuwanie powyższych dolegliwości bólowych. Trzecią jest zależność pomiędzy pracą w pozycji z szyją skręconą w prawo i występowaniem bólu karku. 45% ankietowanych pracujących w tej pozycji skarżyło się na ból karku. Ankietowani w naszych badaniach lekarze skarżyli się na ból w odcinku lędźwiowo-krzyżowym, co potwierdza wyniki badań Marshall i współautorów [14]. Ponadto w badaniach Augustsona i Morkena lekarze-stomatolodzy najczęściej skarżyli się na bóle barków, szyi i odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa [15]. Pochylanie i skręcanie szyi oraz tułowia prowadzi do wystąpienia zmian strukturalnych, takich jak zmiany zwyrodnieniowe i dyskopatie. Wymuszona pozycja uniemożliwiająca stomatologom pracę w optymalnych warunkach powoduje wzrost nacisku na struktury kostno-więzadłowe oraz mięśnie i prowadzi do niewydolności aparatu stabilizującego kręgosłup, a w konsekwencji do trwałego uszkodzenia aparatu ruchu. Poza rozwojem bólu oraz ograniczeniem ruchomości choroby narządu ruchu mogą determinować decyzję o dłuższej przerwie w pracy w celu poprawy stanu zdrowia [16].

Podsumowanie

Reasumując, najważniejsza dla stomatologa jest właściwa, optymalna pozycja lekarza w odniesieniu do twarzy i zębów pacjenta oraz komfortowa, najlepiej leżąca pozycja pacjenta. Do najważniejszych zasad ergonomii należy dostosowanie wysokości fotela pacjenta oraz lekarza. Stomatolog powinien mieć fotel z podłokietnikiem; fotel powinien umożliwiać utrzymanie prawidłowych krzywizn kręgosłupa w czasie pracy. Niezbędne jest właściwe oświetlenie, wietrzenie i odpowiednia temperatura pomieszczenia, prawidłowa, wyprostowana postawa ciała oraz przestrzeganie częstych, krótkich przerw w pracy.

Stomatolodzy przykładają zbyt mało uwagi do stosowania zasad ergonomii pracy, szczególnie dotyczących przerw, przyjmowania prawidłowej pozycji w trakcie pracy, a także współpracy z asystą. Co więcej, większość z tych zasad stosowana jest nieprawidłowo, dlatego stanowiska pracy powinny być dopasowywane indywidualnie do konkretnego stomatologa w oparciu o zasady ergonomii, biorąc pod uwagę jego możliwości fizyczne, architekturę wnętrz środowiska pracy, zakres wykonywanych czynności, a także osobiste upodobania.

Wiedza na temat ergonomii, zagrożeń zdrowotnych w miejscu pracy oraz profilaktyki powinna być przekazywana stomatologom w sposób profesjonalny, np. jeszcze w trakcie kształcenia na studiach, a także doskonalona w szkoleniach podyplomowych. Na podstawie przytoczonych w artykule wyników badań można stwierdzić, że najbardziej istotnym czynnikiem, na który należy zwrócić uwagę podczas takich szkoleń, jest właściwa (z punktu widzenia ergonomii) pozycja głowy lekarza-stomatologa.

Wynikają z tego następujące wnioski: specyfika pracy stomatologa prowadzi do rozwoju dolegliwości bólowych już na wczesnym etapie rozwoju zawodowego mimo znajomości zasad ergonomii u dentystów; największy wpływ na rozwój dolegliwości bólowych ma skręcanie głowy i szyi w prawą stronę, natomiast mniejszy - pozycja przyjmowana podczas pracy (stojąca, siedząca).

BIBLIOGRAFIA

[1] Gupta A. et al. Ergonomics in Dentistry. „Int. J. Clin. Pediatr. Dent." 2014,7,1:30-34 Published online 2014 Apr 26. doi: 10.5005/jp-journals-10005-1229

[2] Murphy D.C. Ergonomics and dentistry „NY State Dent. J." 1997,63,7:30-34

[3] http://ergonomia-polska.com/07_03_ergonomia.htm

[4] Cervera-Espert J., Pascual-Moscardo A., Camps- Alemany I. Wrong postural hygiene and ergonomics in dental students of the University of Vaiencia (Spain) (part I).„Eur. J. Dent. Educ." 2018,22:49-56

[5] Garcia P., Gottardello A., Wajngarten D. i wsp. Ergonomics in dentistry: experiences of the practice by dental students. „Eur. J. Dent. Educ." 2017,21:175-179

[6] Lund A.E. Have you or a member of your staff ever sustained an injury that is unequivocally related to the provision of dental care? „J. Am. Dent. Assoc. 2011,32,3:284

[7] Dong H., Barr A., Loomer P., Rempel D. The effects of finger rest positions on hand muscle load and pinch force in simulated dental hygiene work. „J. Dent. Educ." 2005,69,4:453-60

[8] Kierklo A. i wsp. Przerwy spoczynkowe jako element profilaktyki zagrożeń zdrowotnych iekarzy stomatologów. Analiza w województwie podlaskim. „Implantoprotetka" 2008, IX: 3,32:39-42

[9] Al. Wazzen K., Almas K., Al. Shethri S. Back & neck problems among dentists and dental auxiliaries. "J. Contemp. Dent. Pract." 2001,2,3

[10] Szymańska J. Disorder o} the musculoskeletal system among dentist form the aspect o} ergonomic sand prophylaxis. "Ann. Agric. Environ. Med." 2002,9:169-173

[11] Ohlendorf D., Erbe C., Hanck I. i wsp. Kinematic analysis of work related musculoskeletal loading of trunk among dentists in Germany "BMC Musculoskeletal Dis." 2016,17

[12] Łukomska-Szymańska M. i wsp. Ocena stylu pracy lekarza stomatologa w warunkach ergonomicznych. „Protet. Stomatol." 2012, LXII (1): 58-66

[13] Hardage J.L., Gildersleeve J., R, Rugh J.D. Clinical work posture }or the dentist: an electromyographic study. "J. Am. Dent. Assoc. 1983,107:937-939 doi: 10.14219/jada. archive.1983.0372

[14] Marshall E.D., Duncombe L.M., Robinson R.Q,. et al. Musculoskeletal symptoms in New SouthWales dentists 1997;42:240-246. doi: 10.1111/j.1834-7819.1997.tb00128.x

[15] Augustson T.E., Morken T. Musculoskeletal problems among dental health personnel. A survey of the public dental health services in Hordaland. „Tidsskr. Nor. Laegeforen" 1996,30;116,23:2776-80

[16] Alghadir A., Zafar H., Iqbal Z. Work-reiated musculoskeletal disorders among dental professionals in Saudi Arabia. "J. Phys. Ther. Sci." 2015,27:1107-1112