W 1998 r. zanotowano 9 864 wydarzenia powodujące wypadki przy pracy, związane z narażeniem na działanie szkodliwych substancji chemicznych. Szczególne zagrożenie stwarza tu przemysł chemiczny, który należy do najszybciej rozwijających się gałęzi przemysłu. Według danych GUS w 1998 r. aż 54 632 osób pracowało w warunkach zagrożenia czynnikami chemicznymi. Dane te nie obejmują zakładów pracy zatrudniających poniżej 10 pracowników. W związku z tym należy się spodziewać, że rzeczywista liczba osób narażonych na działanie substancji szkodliwych jest znacznie wyższa. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia ostre zatrucia substancjami chemicznymi znajdują się na 4 miejscu w statystyce światowej jako przyczyny zgonów. Tak zwane zatrucia zawodowe powstają w trakcie wykonywania pracy zawodowej i są związane z występowaniem substancji chemicznych w miejscu pracy. Na ogół są to zatrucia przewlekłe, powstające w wyniku wchłaniania niewielkich dawek jednej lub większej liczby substancji szkodliwych w warunkach powtarzalnego narażenia.

Choroby zawodowe wywołane działaniem czynników chemicznych i pyłów:

   Dodatkowym problemem dotyczącym oceny narażenia pracowników na działanie szkodliwych substancji chemicznych jest bardzo duża ilość dostępnych w handlu substancji. Spisy substancji chemicznych o znaczeniu handlowym obejmują od 70 000 do 100 000 związków. Ponadto, każdego roku na rynek trafia około 2 000 nowych substancji chemicznych. Obowiązek określenia zasad bezpieczeństwa podczas produkcji, stosowania i transportu substancji chemicznych wynika z konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy (nr 148, nr 155, nr 170), dyrektyw Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz z Kodeksu Pracy. Zgodnie z Kodeksem Pracy, art. 220 § 1 niedopuszczalne jest stosowanie materiałów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych. Niedopuszczalne jest stosowanie substancji chemicznych nie oznakowanych w sposób umożliwiający identyfikację, a także bez opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem (art. 221) oraz jeśli nie posiada się kart charakterystyk.
   W Polsce opakowania jednostkowe są oznakowane zgodnie z zał. nr 2 do rozp. MZ z dnia 12 kwietnia 2012 r., oznakowania na etykietach, oprócz nalepek ostrzegawczych, powinny być uzupełnione o literowo-cyfrowe oznaczenie niebezpieczeństwa, będące zbiorem fraz R, oraz podobną kombinację fraz S, określających bezpieczne sposoby postępowania.

Poniżej przedstawiono wyjaśnienie wybranych symboli R, dotyczących dróg wchłaniania substancji chemicznej i jej oddziaływania na organizm oraz symboli S  określających zasady bezpiecznego postępowania z tymi substancjami i wymagania dotyczące środków ochrony indywidualnej.

Informacje zawarte w oznaczeniach S oraz R stanowią cenną wskazówkę, przydatną przy szacowaniu ryzyka związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne oraz mogą być pomocne przy doborze środków ochrony indywidualnej. W przypadku oznaczeń S25, S36, S37, S39, S42 producent substancji szkodliwej określa wymagania dotyczące stosowania poszczególnych grup środków ochrony indywidualnej, a dodatkowe informacje zawarte w oznaczeniu R pozwalają na ocenę potencjalnych skutków narażenia pracowników na substancje szkodliwe. W tabeli przedstawiono zalecenia dotyczące stosowania poszczególnych grup środków ochrony indywidualnej w zależności od symboli R.

Powiązanie oznaczenia niebezpieczeństwa R oraz zalecenia dotyczące stosowania grup środków ochrony indywidualnej

*) Zgodnie z par. 9, 10 i 11 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy pracodawca jest obowiązany, m.in. stosować środki ochrony indywidualnej, jeśli inne sposoby i metody wyeliminowania lub ograniczania narażenia na czynniki rakotwórcze są niewystarczające.

Substancje toksyczne występują w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. Reakcja organizmu na związki toksyczne zależy od ich właściwości fizykochemicznych, drogi wchłaniania, wielkości dawki i okresu narażenia, a także takich cech organizmu, jak: płeć, wiek, ogólny stan zdrowia. Zależy ona także od czynników zewnętrznych, takich jak temperatura i wilgotność powietrza.

   Gdy organizm narażony jest na dwa lub więcej związków chemicznych, ich łączne działanie toksyczne może być: niezależne, sumujące, synergistyczne, antagonistyczne.

   Zatrucia zawodowe i środowiskowe występują najczęściej na skutek wchłaniania substancji toksycznych przez układ oddechowy (inhalacja). Związki toksyczne mogą występować w powietrzu pomieszczeń pracy w różnych stanach skupienia. W praktyce najczęściej mamy do czynienia z jednorodnym układem, w którym związek chemiczny w postaci par tworzy mieszaninę z powietrzem. Podobne, jednorodne mieszaniny z powietrzem tworzą substancje będące w temperaturze pokojowej gazami, np. tlenki azotu, tlenek węgla, itp. Układy dwufazowe, ciało stałe - gaz lub ciecz - gaz, w których fazą rozpraszającą jest powietrze, określa się wspólną nazwą aerozole. Istnieje wiele klasyfikacji aerozoli. Najbardziej praktyczny wydaje się podział na pyły, dymy i mgły.

   Pyłem nazywamy zawiesinę ziaren substancji stałych w powietrzu, powstałych przez mechaniczne rozdrobnienie. Wielkości ziaren pyłu wahają się od kilku do kilkudziesięciu mm. Za najbardziej szkodliwą uważa się frakcję ziaren o średnicy mniejszej niż 7 mm, najlepiej wchłanianą w drogach oddechowych (frakcja respirabilna).

   Dymy to zawiesina cząstek stałych, powstająca przez kondensację w takich procesach, jak: spalanie, sublimacja, prażenia itp. (aerozol kondensacyjny). Wymiar ziaren w dymach wynosi do 100 mm.

   Mgłą nazywamy zawiesinę kropelek cieczy w powietrzu, powstającą na skutek procesów dezintegracyjnych (rozpryskiwanie cieczy) oraz kondensacyjnych.

   Na danym stanowisku pracy substancja toksyczna może występować w powietrzu jednocześnie w kilku postaciach, w zależności od stosowanego procesu technologicznego. Polska jest jednym z krajów, w których istnieje system ustalania normatywów higienicznych. Koncepcja dopuszczalnych stężeń substancji toksycznych w powietrzu środowiska pracy polega na założeniu, że dla każdej substancji istnieje takie stężenie, w którym i poniżej którego nie wywołuje ona żadnych szkodliwych zmian w stanie zdrowia pracownika.

Szczegółowe kryteria, sposób klasyfikacji substancji chemicznych pod względem zagrożeń dla zdrowia lub życia, sposób znakowania oraz wykaz substancji chemicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub życia zostały zamieszczone w załącznikach 1 i 2 do Dz. U. nr 105, poz. 671 z dnia 10 września 1997 r. Najniebezpieczniejszą grupę stanowią substancje rakotwórcze. Zaliczane są one do grupy substancji o działaniu bezprogowym. Dla substancji tych nie można ustalić poziomów ekspozycji. Wykaz substancji rakotwórczych oraz prawdopodobnie rakotwórczych został zamieszczony w Rozporządzeniu MZiOP z dnia 11 września 1996 r.

Osobną grupę substancji szkodliwych, występujących na stanowiskach pracy stanowią pyły substancji nietoksycznych. W przypadku pyłów stosowane są podobne kryteria oceny zagrożeń występujących na stanowiskach pracy oraz identyczne metody doboru środków ochrony indywidualnej, jak dla substancji chemicznych.


W załączniku A.2, projektu Polskiej Normy prPN-N-18002, zaproponowano algorytm szacowania ryzyka związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne, występujące w powietrzu.

Do ochrony przed szkodliwymi substancjami chemicznymi i pyłami stosowane są: