Narzędzia wspomagające analizę stanu bezpieczeństwa w szkole (1)

 

Autorzy: dr inż. KRYSTYNA MYRCHA mgr inż. MARIUSZ DĄBROWSKI
Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
Źródło: Bezpieczeństwo Pracy – Nauka i Praktyka, 2012, 6, s. 20-22

Artykuł dotyczy wypadków szkolnych w Polsce, których jest tylko niewiele mniej, niż na przykład wszystkich rejestrowanych przez GUS wypadków przy pracy. W artykule przedstawiono główne miejsca niebezpieczne w szkołach, zagrożenia znaczące i typowe urazy szkolne. Zaproponowano metodykę postępowania w celu skutecznego zmniejszenia liczby wypadków w szkołach oraz ograniczenia ich ciężkości. Przedstawiono również listy kontrolne, jako narzędzia wspomagające identyfikację „słabych punktów" w szkole oraz wyniki ich weryfikacji w 30 polskich szkołach.

 

Wstęp

 

Wagę problemu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w szkołach oddaje przede wszystkim wynosząca ponad 15% ludności Polski wielkość populacji, której on dotyczy, a także ogromna liczba wypadków szkolnych, w tym również ciężkich i śmiertelnych. Skalę wypadkowości w szkołach dobrze oddaje porównanie liczby wypadków szkolnych (wg danych MEN - statystyka wypadków według Systemu Informacji Oświatowej w roku szkolnym 2009/2010), z całkowitą liczbą wypadków przy pracy w Polsce (rys. 1.), [1].

 

Rys. 1. Porównanie liczby wypadków w szkole oraz przy pracy (w tys.)

 

Skuteczne ograniczanie zagrożeń wypadkowych w polskich szkołach możliwe jest po dokładnym poznaniu ich obecnego stanu bezpieczeństwa, rodzajów i miejsc występowania zagrożeń oraz wypadków. Z tego względu, przed podjęciem działań prewencyjnych, konieczne jest zebranie i przeanalizowanie odpowiednich informacji.

W artykule przedstawiono szczegółowe dane dotyczące wypadków w polskich szkołach, wymieniono główne zagrożenia i miejsca niebezpieczne oraz zaproponowano narzędzia wspomagające dyrektorów w diagnozowaniu stanu bhp na terenie ich szkół.

 

Statystyki wypadków w szkołach

 

W Polsce, według aktualnych danych [2], jest około 32 tys. szkół, w których pracuje prawie 0,5 mln nauczycieli, a uczy się ponad 5,5 mln uczniów. Według danych GUS [1], w 2010 r. ponad 4,6 tys. nauczycieli uległo wypadkom, z których 26 było śmiertelnych i ciężkich. Również młodzież szkolna narażona jest na wiele niebezpieczeństw i sama stwarza zagrożenia własnymi nieodpowiedzialnymi lub ryzykownymi zachowaniami. Według Systemu Informacji Oświatowej (SIO) w roku szkolnym 2009/2010 wydarzyło się około 75 tys. wypadków z udziałem uczniów, w tym 50 wypadków śmiertelnych i 321 ciężkich. Opracowanie [3] wykonane w 2007 r. na zlecenie MEN, na podstawie danych przekazywanych w latach 1996-2004 do ministerstwa przez kuratoria oświaty podaje m.in., że miejscami najbardziej niebezpiecznymi w szkole są:

• sala gimnastyczna (blisko 30% wszystkich urazów)
• boisko (ok. 20%)
• korytarz szkolny i schody (20%).

Z opracowania wynika także, że przyczynami większości wypadków szkolnych są: nieuwaga (61%) lub przypadkowe uderzenia i kolizje (16%), natomiast powszechnie uznawane za istotne przyczyny, takie jak: pobicie lub umyślne uderzenie (ok. 1,4%), zdarzenia przy obsłudze maszyn (1%) oraz niepełna zdolność do zajęć, a więc również znajdowanie się pod wpływem alkoholu czy narkotyków (0,8% wypadków) są marginalne w zestawieniu z głównymi przyczynami.

Z kolei poznańskie kuratorium oświaty podaje w swoim opracowaniu [4], że najczęstsze urazy dotyczą kończyn (76%) i głowy (15%). Są to:

• złamania (30%)
• zwichnięcia i skręcenia (28%)
• stłuczenia i zmiażdżenia (17%)
• rany zewnętrzne (9%).

 

Ofiarami większości wypadków są uczniowie szkół podstawowych i gimnazjów, w których dochodzi łącznie do około 80% wszystkich wypadków szkolnych.

 

Z danych na temat wypadków wśród dzieci i młodzieży w krajach bogatych [5] wynika, że zarówno w przedziale wiekowym 5-15 lat, jak i wśród młodzieży od 16 do 19 lat, ok. połowę wypadków śmiertelnych stanowią wypadki komunikacyjne (odpowiednio 48,8% i 51,5%). Na 2. miejscu w młodszej grupie znajdują się utonięcia (19,3%), a w starszej - samobójstwa (18,1%). W przypadku hospitalizacji dzieci i młodzieży okazuje się, że najczęstszą jej przyczyną są upadki (51,3% - młodsza grupa i 32,9% - grupa starsza), a wypadki komunikacyjne schodzą na 2. miejsce (odpowiednio: 21,2% i 26,3%). Uderzenie przez przedmiot stanowi około 6% przyczyn urazów wymagających leczenia szpitalnego. Dane te dotyczą oczywiście wszystkich zdarzeń wypadkowych dzieci i młodzieży, a więc nie tylko wypadków szkolnych, lecz również wypadków w domu [8], na ulicy [10] na wycieczkach [11], wakacjach [12] itd.

 

Zagrożenia mechaniczne w szkołach

 

Z danych, zwłaszcza zbieranych przez kuratoria oświaty [3] i [4], wynika jednoznacznie, że główną przyczyną wypadków w szkole, obok nieprawidłowych lub lekkomyślnych zachowań uczniów, są występujące na jej terenie zagrożenia mechaniczne.

Zagrożenia mechaniczne to ogólne określenie wszelkich czynników fizycznych, które mogą być przyczyną urazów powodowanych mechanicznym działaniem środowiska. W przypadku środowiska szkolnego zagrożenia mechaniczne mogą być powodowane zwłaszcza przez:

• śliskie, nierówne powierzchnie oraz przeszkody architektoniczne
• niewłaściwie usytuowane elementy wyposażenia szkoły
• ostre, wystające oraz spadające lub wyrzucane przedmioty
• przemieszczających się innych ludzi, poruszające się urządzenia i transportowane przedmioty
• ruchome elementy maszyn (maszyny w warsztatach szkolnych, a także inne, np. maszyny ogrodnicze).

Niestety, nadal niewiele publikacji poświęconych jest problematyce zagrożeń mechanicznych w szkołach. Opracowania te są albo bardzo ogólnikowe, przedstawiają np. tylko rodzaje urazów mechanicznych [6], albo omawiają typowe dla przemysłu zagrożenia w warsztatach szkolnych [7], w których jak wiadomo ze statystyk [3, 4] dochodzi do niewielkiej liczby zdarzeń wypadkowych.

 

Identyfikacja zagrożeń

 

Pierwszym krokiem w identyfikacji zagrożeń powinno być zawsze określenie miejsc wewnątrz i na zewnątrz szkoły, w których mogą one występować. Warto także zwrócić uwagę na wyposażenie tych miejsc oraz szczegółowe rozwiązania, mające wpływ na ryzyko wypadkowe takie, jak np. przejścia, dojścia czy oświetlenie [13].

Wykaz miejsc, wyposażenia i warunków otoczenia, mających istotny wpływ na występowanie bądź ograniczanie ryzyka wypadkowego obejmuje:

• wnętrze szkoły: wejścia i przedsionki, szatnie, klatki schodowe, korytarze, sale lekcyjne, pracownie i pomieszczenia warsztatów szkolnych, sale gimnastyczne, przebieralnie, pływalnie szkolne, stołówki, łazienki i ubikacje, magazyny i pomieszczenia gospodarcze
• tereny zewnętrzne szkoły: wejścia, dachy i fasady budynków, schody zewnętrzne, parkingi, drogi, ścieżki i przejścia, boiska sportowe, bieżnie, ogrody i trawniki
• elementy wyposażenia oraz warunki otoczenia istotne ze względu na zagrożenia wypadkowe w szkołach: drzwi zewnętrzne oraz wewnętrzne, podłogi i posadzki, drzwi przesuwne i boksy w szatniach i przebieralniach, okna, schody i poręcze, meble szkolne, sprzęt sportowy (drabinki, kosze itp.), przeszkody architektoniczne (np. otwory, progi, niskie przejścia i nierówności), bramy, furtki, ogrodzenia, oświetlenie, błoto, śnieg, lód, sople, dostęp dla niepełnosprawnych ruchowo.

Po zidentyfikowaniu elementów wyposażenia, warunków otoczenia mających wpływ na bezpieczeństwo oraz przypisaniu ich do określonych miejsc wewnątrz i/lub na zewnątrz szkoły, możliwe jest określenie źródeł zagrożeń wypadkowych w szkołach takich, jak np.:

• śliskie lub nierówne podłoża: rozlane płyny i rozsypane drobne przedmioty (cukierki, kredki, śmieci itp.) oraz nieprzymocowane do podłoża, ślizgające się po nim chodniki i dywaniki; lód, śnieg, błoto oraz liście i żwir na zewnętrznych alejkach, a także nierówności, progi, stopnie schodów, podwyższenia (fot. 1.), ogrodzenia trawników i niezabezpieczone otwory studzienek kanalizacyjnych
• stałe i ruchome przeszkody: słupy, kolumny w przejściach, występy ścian, obniżenia sklepienia poniżej wysokości wzrostu przeciętnego człowieka, meble i sprzęty szkolne, drzwi, okna, szuflady, drzwiczki szafek, klamki, a na zewnątrz - nisko położone gałęzie drzew, kosze na śmieci, ławki, stały sprzęt sportowy (fot. 2.), barierki i ogrodzenia
• spadające lub grożące przewróceniem przedmioty: regały i ustawione na nich przedmioty, wiszące szafki, gabloty i półki, oprawy oświetleniowe, niestateczne lub uszkodzone krzesła, daszki nad wejściami do szkoły, luzem zalegające na wysokości lub odrywające się wskutek działania czynników atmosferycznych fragmenty tynku, dachówki, sople itp.
  
  

  Fot. 1. Stopnie i występy w podłogach szkolnych są źródłem zagrożenia potknięciem i upadkiem	Fot. 2. Nieosłonięty słupek od siatki na sali gimnastycznej może spowodować poważne urazy w przypadku uderzenia z dużą prędkością

• ostre przedmioty i narzędzia: narażone na stłuczenie przedmioty wykonane z kruchych materiałów, lustra, szyby w drzwiach i gablotach, okna, słoje i naczynia do zajęć z chemii, akwaria itp., używane przez uczniów w szkołach, cyrkle, ekierki, 
• nożyczki, maszyny obsługiwane przez uczniów szkół zawodowych (zwłaszcza przy złej widoczności z powodu niedoświetlenia, olśnienia, zbyt dużego kontrastu albo zjawiska stroboskopowego)
• uderzenia i zderzenia: z poruszającymi się samochodami, motocyklami, skuterami i rowerami, z nieruchomymi, chodzącymi albo biegającymi ludźmi, zwłaszcza przy braku pełnej widoczności z powodu przeszkód, głębokich wnęk, zakrętów i skrzyżowań dróg komunikacyjnych
• nieuwaga, nieostrożność albo nieodpowiedzialne zachowanie własne lub cudze: skakanie ze schodów, zjeżdżanie po poręczy, przeskakiwanie przez przeszkody, wdrapywanie się po ogrodzeniu i rynnach, popychanie lub podcinanie innych itp.

 

Narzędzia wspomagające diagnozę stanu bhp w szkole

 

Dyrektorzy szkół mają prawny obowiązek przeprowadzenia corocznej kontroli zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków korzystania z obiektów należących do szkoły lub placówki, w tym bezpiecznych i higienicznych warunków nauki oraz określenia kierunków ewentualnej ich poprawy.

W celu wsparcia ich działań, w ramach pracy [9] zrealizowanej przez Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy przygotowano kilkanaście tematycznych list kontrolnych do identyfikacji „słabych punktów":

• Organizacja zajęć
• Teren wokół szkoły
• Budynki na zewnątrz
• Boiska i ziemne tereny sportowe
• Pływalnie
• Budynki wewnątrz szkoły
• Szatnie i przebieralnie
• Schody i klatka schodowa
• Korytarze i przejścia
• Sale, pracownie i pomieszczenia warsztatowe
• Sala gimnastyczna
• Biblioteka/czytelnia
• Pomieszczenia sanitarne.

W listach tych przedstawiono niektóre z proponowanych gotowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych, przypisanych do konkretnych, zidentyfikowanych „słabych punktów".

 

Weryfikacja praktyczna list kontrolnych

 

W celu zweryfikowania przydatności list kontrolnych do identyfikowania „słabych punktów" w szkołach, autorzy we współpracy z Samorządowym Centrum Doradztwa i Doskonalenia Nauczycieli w Siedlcach przygotowali badania ankietowe, kierowane do dyrektorów szkół. W ankietach zamieszczono 3 pytania:

1. Czy lista obejmuje całość zagadnień związanych z ryzykiem wypadkowym powodowanym zagrożeniami mechanicznymi w szkołach?
2. Czy pytania są zrozumiałe i precyzyjnie sformułowane?
3. Czy lista umożliwia identyfikację „słabych punktów" w szkole i na jej terenie?

 

Wśród odpowiedzi, otrzymanych zarówno z 15 szkół podstawowych, jak i 15 ponadpodstawowych najwięcej było: „raczej tak" i „zdecydowanie tak". Na podstawie uzyskanych wyników badań ankietowych można uznać, że zaproponowane przez autorów listy kontrolne do identyfikowania „słabych punktów" w szkołach, zostały w pełni zaaprobowane, jako przydatne narzędzia wspomagające kontrole stanu bezpieczeństwa w szkołach (rys. 2.). Zaproponowano też kilka zmian bądź uzupełnień, które wprowadzono.

 

Rys. 2. Wyniki badan ankietowych przydatności list kontrolnych w 30 badanych szkołach

 

Podsumowanie

 

Wypadkowość w szkołach jest nadal duża i z upływem lat nie maleje, więc ograniczaniu ryzyka związanego z zagrożeniami wypadkowymi należy poświęcać znacznie większą uwagę niż dotychczas.

 

Podstawą wszelkich działań w tym zakresie jest wymagane prawem [14], okresowe prowadzenie komisyjnych ocen stanu bezpieczeństwa w szkole oraz w jej bezpośrednim otoczeniu i podejmowanie w porę odpowiednich działań korygujących lub zapobiegawczych.

Dla potrzeb właściwej oceny stanu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w szkole - w CIOP- -PIB - opracowano narzędzia w postaci kontrolnych list dotyczących poszczególnych zagadnień, adresowanych do osób odpowiedzialnych w szkole za bezpieczeństwo i przeznaczonych do samodzielnej identyfikacji zagrożeń wypadkowych, sytuacji zagrożenia i innych „słabych punktów" występujących w szkole.

Przeprowadzona weryfikacja praktyczna potwierdziła przydatność tych narzędzi do identyfikacji zagrożeń wypadkowych i podejmowania dalszych działań w celu ich ograniczania.

W kolejnym artykule przedstawimy praktyczne metody minimalizacji ryzyka urazowego w szkołach, z wykorzystaniem opracowanych list kontrolnych.

 

PIŚMIENNICTWO

 

[1]  Wypadki przy pracy w 2010 r. GUS, Warszawa 2011

[2]  Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011, GUS, Warszawa 2012

[3]  Kształcenie i wychowanie młodzieży na rzecz bezpieczeństwa. Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli. Pr. zb. pod red. T. Siudy. Ministerstwo Edukacji Narodowej. Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna ADAM,  Warszawa 2007

[4]  F. Kaniewski Wypadki uczniów w województwie wielkopolskim w roku szkolnym 2008/2009 [online]. Kuratorium Oświaty w Poznaniu [dostęp: 2012-05-17]. http://ko.poznan.pl/pub/ftp/wychowanie_opieka_bezpieczenstwo/ analiza_wypadkow_styczen_2009.doc

[5]  Zdrowie naszych dzieci: wypadki, urazy i zatrucia u dzieci i młodzieży w Polsce: tabele rankingowe zgonów związanych z uszkodzeniami ciała dzieci w krajach bogatych: raport Innocenti UNICEF pod red. J. Mazur J. i J. Szymborskiego. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2001

[6]  Kultura bezpieczeństwa. Materiały pomocnicze dla gimnazjum (lekcja 7., temat: „Gdyby kózka nie skakała...", czyli mechaniczne zagrożenia zdrowia i życia). CIOP-PIB Warszawa 2005

[7]  K. Makowski Bezpieczeństwo, higiena i ochrona pracy w szkolnictwie. WSiP Warszawa 1974

[8]  L. Mizell Jak ustrzec swoje dziecko? Przed: wypadkami w domu i na ulicy, porwaniem, gwałtem, molestowaniem seksualnym, utonięciem, pogryzieniem przez psa, niebezpiecznymi zabawkami. Cyklady, Warszawa 1996

[9]  K. Myrcha Opracowanie materiałów informacyjnych z zakresu ograniczania ryzyka wypadkowego związanego z występującymi w szkole zagrożeniami mechanicznymi- zadanie nr 6.S.03 realizowane w ramach I etapu programu wieloletniego pn. „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy" sfinansowanego w latach 2008-2010 w zakresie zadań służb państwowych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej

[10]  Jeżdżę bezpiecznie na rowerze. „Życie Szkoły" nr 4/2009, s. 14-15

[11]  M. Parlak, E. Zyzik Bezpieczeństwo dziecina wycieczkach szkolnych. „Nauczanie Początkowe" nr 1/2008, s. 51-54

[12]  J. Dołęgowska Bezpieczne ferie. „Życie Szkoły" nr 2/2009, s. 55-56

[13]  J. R. Benya Lighting for Schools. Benya Lighting Design 2001

[14]  Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej zmieniające rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach, z dnia 25 sierpnia 2009 r. (DzU nr 139, poz. 1130)

 

Publikacja opracowana na podstawie wyników uzyskanych w ramach I etapu programu wieloletniego pn. „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy", sfinansowanego wlatach 2008-2010 w zakresie zadań służb państwowych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Koordynator programu: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy.