Szacunkowa ocena obciążenia wysiłkiem fizycznym kobiety-żołnierza na stanowisku dowódcy drużyny szturmowej.

 

Autor:  inż. JERZY DUDEK, BHP „Work Protection" w Gliwicach Ekspert ds. bhp certyfikowany przez Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy

Źródło:  Bezpieczeństwo Pracy – Nauka i Praktyka, 2009, nr 7-8, str. 12-15

 

Zjawisko wzrastającej liczby kobiet pełniących służbę wojskową stworzyło potrzebę zajęcia się problematyką oceny ciężkości ich pracy i badań wydatku energetycznego tej grupy zawodowej. Artykuł zawiera opis oraz wyniki badania określającego ciężkość pracy kobiety pełniącej służbę wojskową na stanowisku dowódcy drużyny szturmowej. Wyniki badań stanowią niezbędne źródło wiedzy z punktu widzenia zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

 

Wstęp

 

Służba kobiet w wojsku stała się na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zjawiskiem naturalnym, a ich liczba stale wzrasta. Na taki stan rzeczy z pewnością wpłynął postępujący proces integracji międzynarodowej, który rozpoczął się już wiele lat temu, ale również emancypacja kobiet, która doprowadziła do zrównania statusu obu płci także w siłach zbrojnych. Nie trzeba jednak sięgać do zbyt odległej historii, wystarczy współczesna, która przyniosła wstąpienie Polski do struktur NATO, jak również przystąpienie do Unii Europejskiej.

To ostatnie wydarzenie miało największy wpływ na proces transformacji polskiej armii, gdyż zainicjowało wiele zmian w wojsku wynikających z konieczności dostosowania naszego prawa krajowego do przepisów Unii Europejskiej. Znalazło to odzwierciedlenie w ustawie z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (DzU nr 179 poz. 1750 ze zm.), która ujednolica przepisy dotyczące służby zawodowej kobiet.

 

Ciężkość pracy kobiet pełniących służbę wojskową

 

Zjawisko zwiększającej się liczby kobiet-żołnierzy (stan na 1. 01. 2008 r. to 962 osoby) jest bardzo interesujące z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy (rozumianej w tym przypadku jako służba wojskowa). Oczywistą rzeczą są fizjologiczne i fizjonomiczne różnice między kobietą a mężczyzną, jednak charakter służby wojskowej wcale nie jest zróżnicowany.

Wprawdzie regulacje wymienionej ustawy wyróżniają kobietę, nadając jej szereg przywilejów wynikających z przepisów prawa pracy, związanych np. z macierzyństwem, to jednak poza zmniejszeniem norm dotyczących sprawności fizycznej, podczas corocznych egzaminów sprawnościowych, codzienna praca kobiet w wojsku w niczym nie odbiega od pracy żołnierzy-mężczyzn. Należy tu podkreślić, że kobieta-żołnierz wykonuje dokładnie te same czynności co mężczyzna i w takim samym oporządzeniu wojskowym (ponad 22 kg).

 

Badania własne

 

Ponieważ problem wydatku energetycznego obciążenia fizycznego pracą, określającego ciężkość pracy kobiet pełniących służbę wojskową jest interesujący, autor postanowił przeprowadzić własną, szacunkową ocenę ilości kalorii spalanych przez kobiety podczas tej pracy.

Ocena została przeprowadzona w odniesieniu do kobiety-żołnierza, na stanowisku dowódcy drużyny szturmowej, w celu określenia ciężkości wykonywanej pracy, co jest punktem wyjścia, np. do podejmowania pewnych decyzji dotyczących zarządzania bhp. Biorąc pod uwagę specyfikę branży, byłoby niemożliwe przeprowadzenie badania wielkości wydatku energetycznego metodą pomiaru wentylacji płuc, zatem przeprowadzono ją metodą szacunkową (chronometrażowo-tabelaryczną). Metoda ta polega głównie na opracowaniu chronometrażu służby wojskowej, który uwzględnia: rodzaj i czas wykonywanych czynności podczas dnia roboczego, obciążenie osoby badanej podczas wykonywania tych czynności oraz pozycję przy pracy.

Narzędziami wykorzystanymi w tej pracy badawczej były tablice: „Wartości wydatku energetycznego przy różnych czynnościach" - niemieckich badaczy Spitzera i Hettingera [1, 2], „Uproszczona metoda szacowania wydatku energetycznego podczas pracy" Lehmanna [1, 3] oraz listy kontrolne do chronometrażu czasu pracy (opracowanie własne).

W niektórych sytuacjach brak w wymienionych tablicach odpowiednich czynności i przypisanych im wartości wydatku energetycznego wymagał własnego oszacowania wydatku przybliżonego do wartości w tablicach, odpowiadającego

czynności wykonywanej przez osobę badaną.

Z uwagi na różnorodność zadań żołnierza do badań przyjęto cykl miesięczny, a następnie po podliczeniu wartości końcowych uśredniono wydatek energetyczny (w kcal na zmianę roboczą), ponieważ w zależności od rodzaju zajęć występują znaczne różnice tego wydatku w poszczególnych dniach. Przyjęty cykl badawczy (miesięczny) odbywał się według planu zajęć, z uwzględnieniem istotnych elementów wyposażenia żołnierza na tym stanowisku, jak również według wspomnianych list kontrolnych, w których zarejestrowano niezbędne dane, tj. rodzaj czynności, czas jej trwania i inne (tab. 1.).

 

Tabela 1

MIESIĘCZNY PLAN ZAJĘĆ DRUŻYNY SZTURMOWEJ

 

Lp.	Rodzaj zajęć	Liczba godzin w miesiącu	Miejsce zajęć	Uwagi
1.	Musztra	8	teren jednostki, plac apelowy	-
2.	Zajęcia z wychowania fizycznego	16	hala sportowa, stadion sportowy	gimnastyka, ćwiczenia siłowe i sprawnościowe, atletyka terenowa
3.	Zajęcia strzeleckie	28	rejon strzelnicy garnizonowej	21 h - nauka i 7 h strzelania
4.	Zajęcia taktyczne	28	garnizonowy ośrodek szkolenia	-
5.	Budowa i eksploatacja urządzeń oraz sprzętu	8	teren jednostki	-
6.	Terenoznawstwo	7	garnizonowy ośrodek szkolenia	-
7.	Zajęcia sanitarne - pierwsza pomoc na polu walki	8	teren jednostki, garnizonowy ośrodek szkolenia	-
8.	Zajęcia teoretyczne	30	teren jednostki	-
9.	Zajęcia inne związane ze służbą	43	teren jednostki	-

 

Wyposażenie dowódcy drużyny składa się z następujących elementów:

-              karabinek szturmowy kbs Beryl: masa 3,5 kg + 4 magazynki po 0,7 kg

-              hełm: masa ok. 2 kg

-              kamizelka ochronna DMV: 11,6 kg

-              maska przeciwgazowa: masa ok. 1 kg

-              zasobnik piechoty górskiej (plecak) uzupełniony: masa ok. 7 kg

-              śpiwór + karimata: masa 1,8 kg

-              pałatka z omasztowaniem: masa 1,5 kg

-              kamizelka taktyczna: masa 3 kg.

Mając te dane, można było przystąpić do opracowania chronometrażu czasu pracy (tab. 2., str. 14.).

Klasyfikację ciężkości pracy na podstawie wartości efektywnego wydatku energetycznego w ciągu zmiany roboczej w kcal przedstawiono w tab. 3 (str. 15.) [2].

 

Szacunkowa ocena efektywnego wydatku energetycznego

 

Na podstawie danych zawartych w tabeli 2. można dokonać szacunkowej oceny efektywnego wydatku energetycznego kobiety- żołnierza, na stanowisku dowódca drużyny szturmowej.

1.  Dzienny wydatek energetyczny = suma wydatku energetycznego (z list kontrolnych): liczba dni cyklu badawczego, tj.:
                                       37 806,6 kcal : 21 dni = = 1 800,31 kcal/roboczodzień
   
   
2. Z uwagi na mniejszą masę mięśniową kobiet w stosunku do mężczyzn, ich wydatek energetyczny związany z obciążeniem fizycznym pracą jest również mniejszy [3] o ok. 20%, zatem należy przyjąć pewien współczynnik korygujący, który może wynosić od 0,8 dla kobiet o drobniejszej budowie ciała do 0,85 dla kobiet o silniejszej budowie [4]. Wydatek energetyczny kobiety-żołnierza z uwzględnieniem współczynnika 0,8 odnoszącego się do kobiet o drobniejszej budowie ciała, co odpowiada osobie badanej, wynosi:

1 800,31 kcal x 0,8 = = 1 440,25 kcal/roboczodzień

 

Tabela 2

LISTA KONTROLNA DO CHRONOMETRAŻU (CZASU PRACY) NA STANOWISKU DOWÓDCY DRUŻYNY SZTURMOWEJ

 

Lp.	Rodzaj wykonywanej czynności	Pozycja ciała	Obciążenie w kg	Warunki pracy /tempo oraz metoda oceny	Czas wykony-wanej czynności w min ogółem*	Wartość wydatku energe-tycznego w kcal/min	Wartość wydatku energe-tycznego w kcal ogółem
1.	Chodzenie bez obciążenia ciężarem, po równej drodze, w lekkim ubraniu i obuwiu	pionowa wyprosto-wana		2 km/h wg Spitzera i Hettingera	585	1,2	702 (ogółem)
2.	Zajęcia z musztry: chodzenie po równej twardej drodze	pionowa wyprosto-wana	ok. 4 kg	4 km/h wg Spitzera i Hettingera	460	3,3	1518 (ogółem)
3.	Zajęcia z wychowania fizycznego: rozgrzewka drążek, poręcze, „pompki", „brzuszki", chodzenie, gra w piłkę nożną	pionowa wyprosto­-wana, leżąca oraz wymuszona	średnia ciężka ciężka ciężka ciężka ciężka ciężka	wg Lehmanna	135 24 40 48 80 330 390	4-6 [5]** 6-8,5[7,5] 6-8,5[7,5] 6-8,5[7,5] 6-8,5[7,5] 1,7-3,5[2,8] 6-8,5[8,5]	6354 (ogółem) 675 180 300 360 600 924 3315
4.	Zajęcia z budowy i eksploatacji sprzętu: praca stojąca, stojąca pochylona, chodzenie	pionowa wyprosto-wana oraz wymuszona		wg Lehmanna	170 102 188	0,6 0,8 1,7-3,5 [2,5]	653,6 (ogółem) 102 81,6 470
5.	Tereno-znawstwo: chodzenie z obciążeniem	pionowa wyprosto-wana	ok. 10 kg	ok. 4 km/h wg Spitzera i Hettingera	350	3,6	1260 (ogółem)
6.	Zajęcia sanitarne- pierwsza pomoc na polu walki: praca stojąca, chodzenie, praca w przysiadzie, praca na kolanach	pionowa wyprosto-wana, oraz wymuszona		wg Lehmanna	120 248 26 52	0,6 1,7-3,5[2,5] 0,5 0,5	731 (ogółem) 72 620 13 26
7.	Zajęcia strzeleckie: chodzenie z obciążeniem, pozycja leżąc	pionowa wyprosto-wana, leżąca	ok. 10 kg	ok. 4 km/h wg Spitzera i Hettingera	1520	3,6	5472 (ogółem)
8.	Zajęcia taktyczne: chodzenie z obciążeniem, bieganie z obciążeniem	pionowa wyprosto-wana	22,6 kg 22,6 kg	wg Spitzera i Hettingera ok.4 km/h ok.10 km/h	1350 160	6 20	11300 (ogółem) 8100 3200
9.	Zajęcia teoretyczne i inne: chodzenie, praca siedząca, praca stojąca	pionowa wyprosto-wana, siedząca		wg Lehmanna	1314 500 90	1,7-3,5[2,5] 0,3 0,6	3489 (ogółem) 3285 150 54
10.	Chodzenie, praca stojąca	pionowa wyprosto-wana		wg Lehmanna	200 85	1,7-3,5 [2,5] 0,6	551 (ogółem) 500 51
11.	Przygotowanie do zajęć w dniu następnym, prace biurowe	pionowa wyprosto­-wana (stojąca), siedząca	lekka praca palców, ręki i przedra-mienia	wg Lehmanna	390 560	0,6 0,3+0,3[0,6]	570 (ogółem) 234 336
12.	Wspinanie się po schodach	pionowa wyprosto-wana	bez obciążenia	ok. 100 stopni na min. wg Spitzera i Hettingera	380 ogółem	13,7	5206 (ogółem)
(21 dni roboczych)			RAZEM		9897	-	37 806,6

 

* - uwzględniono również czynności wykonywane podczas przerw w zajęciach

** - w nawiasach wartość przyjęta do obliczeń

  

3. Porównując otrzymany wynik z wartościami wymienionymi w tabeli 3. można stwierdzić, że pracę należy kwalifikować, jako bardzo ciężką, ponieważ przekracza ona wartość wydatku energetycznego równą 1200 kcal/na zmianę, co kwalifikuje ją do tej klasy ciężkości.

Badanie przeprowadzono metodą szacunkową, która może zawierać pewien współczynnik błędu (nieprzekraczający 15%), na co ma wpływ kilka zmiennych, takich jak:

• budowa ciała osoby badanej
• warunki mikroklimatu
• różnorodność zadań realizowanych w różnych okresach szkolenia (np. na poligonie)
• ukształtowanie terenu, który żołnierz pokonuje podczas zajęć (w badaniu uwzględniono niemal równą nawierzchnię)
• zmienna czasu, w którym realizowane mogą być poszczególne zadania
• uśrednienie pewnych operacji wykonywanych przez żołnierza
• brak pewnych czynności w materiałach (tablicach), na których oparte jest badanie, co powodowało konieczność podporządkowania niektórych czynności wykonywanych przez żołnierza do innych zbliżonych czynności.

 

Wspomniany współczynnik błędu może spowodować zawyżenie wydatku energetycznego, skutkiem czego będzie zakwalifikowanie pracy do niższej kategorii, np. z bardzo ciężkiej do ciężkiej.

Współczynnik błędu może również zadziałać w drugą stronę, tzn. powodować zaniżenie wydatku energetycznego, np. gdy będą rozpatrywane zajęcia taktyczne kilkudobowe, które nie występowały w procesie badawczym.

 

Tabela 3

KLASYFIKACJA CIĘŻKOŚCI PRACY NA PODSTAWIE WARTOŚCI EFEKTYWNEGO WYDATKU ENERGETYCZNEGO W CIĄGU ZMIANY ROBOCZEJ W KCAL [2]

Klasa ciężkości	Mężczyźni	Kobiety
	kcal/zmianę
Bardzo lekka	do 300	do 200
Lekka	300-800	200-700
Średnio ciężka	800-1500	700-1000
Ciężka	1500-2000	1000-1200
Bardzo ciężka	ponad 2000	ponad 1200

 

 

 

Podsumowanie

 

Przedstawiony problem oceny efektywnego wydatku energetycznego kobiety-żołnierza powinien być - zdaniem autora - przedmiotem bardziej szczegółowych badan, prowadzonych przez ośrodki naukowe dysponujące zaawansowaną technologią i możliwościami finansowymi.

Z dokonanej oceny szacunkowej wynika, że kobiety-żołnierze są poddawane nadmiernemu wysiłkowi fizycznemu podczas wykonywania ćwiczebnych zadań bojowych. Należałoby rozważyć potrzebę podjęcia działań organizacyjnych zmniejszających to obciążenie.

 

PIŚMIENNICTWO

 

[1]    A. Hansen Analiza uciążliwości pracy. Pr. zb. Wydawnictwo Związkowe CRZZ, Warszawa 1966

[2]    A. Hansen Ergonomiczna analiza uciążliwości pracy. Pr. zb. Wydawnictwo Związkowe CRZZ, wyd. II popr. Warszawa 1970

[3]    D. Koradecka, J. Bugajska Ocena wielkości obciążenia pracą fizyczną na stanowiskach roboczych - CIOP Warszawa 1998

[4]    G. Lehmann Praktyczna fizjologia pracy. PZWL, Warszawa 1966

[5]    M. Trzeciak Elementy nauki o pracy. PWN, Warszawa 1977

 

Fotografie pochodzą z Archiwum Departamentu Prasowo-Informacyjnego MON