BHP W SŁUŻBACH MUNDUROWYCH

 

Szacunkowa ocena obciążenia wysiłkiem fizycznym kobiety-żołnierza na stanowisku dowódcy drużyny szturmowej.

 

Autor:  inż. JERZY DUDEK, BHP „Work Protection" w Gliwicach Ekspert ds. bhp certyfikowany przez Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy

Źródło:  Bezpieczeństwo Pracy – Nauka i Praktyka, 2009, nr 7-8, str. 12-15

 

Zjawisko wzrastającej liczby kobiet pełniących służbę wojskową stworzyło potrzebę zajęcia się problematyką oceny ciężkości ich pracy i badań wydatku energetycznego tej grupy zawodowej. Artykuł zawiera opis oraz wyniki badania określającego ciężkość pracy kobiety pełniącej służbę wojskową na stanowisku dowódcy drużyny szturmowej. Wyniki badań stanowią niezbędne źródło wiedzy z punktu widzenia zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

 

Wstęp

 

Służba kobiet w wojsku stała się na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zjawiskiem naturalnym, a ich liczba stale wzrasta. Na taki stan rzeczy z pewnością wpłynął postępujący proces integracji międzynarodowej, który rozpoczął się już wiele lat temu, ale również emancypacja kobiet, która doprowadziła do zrównania statusu obu płci także w siłach zbrojnych. Nie trzeba jednak sięgać do zbyt odległej historii, wystarczy współczesna, która przyniosła wstąpienie Polski do struktur NATO, jak również przystąpienie do Unii Europejskiej.

To ostatnie wydarzenie miało największy wpływ na proces transformacji polskiej armii, gdyż zainicjowało wiele zmian w wojsku wynikających z konieczności dostosowania naszego prawa krajowego do przepisów Unii Europejskiej. Znalazło to odzwierciedlenie w ustawie z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (DzU nr 179 poz. 1750 ze zm.), która ujednolica przepisy dotyczące służby zawodowej kobiet.

 

Ciężkość pracy kobiet pełniących służbę wojskową

 

Zjawisko zwiększającej się liczby kobiet-żołnierzy (stan na 1. 01. 2008 r. to 962 osoby) jest bardzo interesujące z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy (rozumianej w tym przypadku jako służba wojskowa). Oczywistą rzeczą są fizjologiczne i fizjonomiczne różnice między kobietą a mężczyzną, jednak charakter służby wojskowej wcale nie jest zróżnicowany.

Wprawdzie regulacje wymienionej ustawy wyróżniają kobietę, nadając jej szereg przywilejów wynikających z przepisów prawa pracy, związanych np. z macierzyństwem, to jednak poza zmniejszeniem norm dotyczących sprawności fizycznej, podczas corocznych egzaminów sprawnościowych, codzienna praca kobiet w wojsku w niczym nie odbiega od pracy żołnierzy-mężczyzn. Należy tu podkreślić, że kobieta-żołnierz wykonuje dokładnie te same czynności co mężczyzna i w takim samym oporządzeniu wojskowym (ponad 22 kg).

 

Badania własne

 

Ponieważ problem wydatku energetycznego obciążenia fizycznego pracą, określającego ciężkość pracy kobiet pełniących służbę wojskową jest interesujący, autor postanowił przeprowadzić własną, szacunkową ocenę ilości kalorii spalanych przez kobiety podczas tej pracy.

Ocena została przeprowadzona w odniesieniu do kobiety-żołnierza, na stanowisku dowódcy drużyny szturmowej, w celu określenia ciężkości wykonywanej pracy, co jest punktem wyjścia, np. do podejmowania pewnych decyzji dotyczących zarządzania bhp. Biorąc pod uwagę specyfikę branży, byłoby niemożliwe przeprowadzenie badania wielkości wydatku energetycznego metodą pomiaru wentylacji płuc, zatem przeprowadzono ją metodą szacunkową (chronometrażowo-tabelaryczną). Metoda ta polega głównie na opracowaniu chronometrażu służby wojskowej, który uwzględnia: rodzaj i czas wykonywanych czynności podczas dnia roboczego, obciążenie osoby badanej podczas wykonywania tych czynności oraz pozycję przy pracy.

Narzędziami wykorzystanymi w tej pracy badawczej były tablice: „Wartości wydatku energetycznego przy różnych czynnościach" - niemieckich badaczy Spitzera i Hettingera [1, 2], „Uproszczona metoda szacowania wydatku energetycznego podczas pracy" Lehmanna [1, 3] oraz listy kontrolne do chronometrażu czasu pracy (opracowanie własne).

W niektórych sytuacjach brak w wymienionych tablicach odpowiednich czynności i przypisanych im wartości wydatku energetycznego wymagał własnego oszacowania wydatku przybliżonego do wartości w tablicach, odpowiadającego

czynności wykonywanej przez osobę badaną.

Z uwagi na różnorodność zadań żołnierza do badań przyjęto cykl miesięczny, a następnie po podliczeniu wartości końcowych uśredniono wydatek energetyczny (w kcal na zmianę roboczą), ponieważ w zależności od rodzaju zajęć występują znaczne różnice tego wydatku w poszczególnych dniach. Przyjęty cykl badawczy (miesięczny) odbywał się według planu zajęć, z uwzględnieniem istotnych elementów wyposażenia żołnierza na tym stanowisku, jak również według wspomnianych list kontrolnych, w których zarejestrowano niezbędne dane, tj. rodzaj czynności, czas jej trwania i inne (tab. 1.).

 

Tabela 1

MIESIĘCZNY PLAN ZAJĘĆ DRUŻYNY SZTURMOWEJ

 

Lp.

Rodzaj zajęć

Liczba godzin w miesiącu

Miejsce zajęć

Uwagi

1.

Musztra

8

teren jednostki, plac apelowy

-

2.

Zajęcia z wychowania fizycznego

16

hala sportowa, stadion sportowy

gimnastyka, ćwiczenia siłowe i sprawnościowe, atletyka terenowa

3.

Zajęcia strzeleckie

28

rejon strzelnicy garnizonowej

21 h - nauka i 7 h strzelania

4.

Zajęcia taktyczne

28

garnizonowy ośrodek szkolenia

-

5.

Budowa i eksploatacja urządzeń oraz sprzętu

8

teren jednostki

-

6.

Terenoznawstwo

7

garnizonowy ośrodek szkolenia

-

7.

Zajęcia sanitarne - pierwsza pomoc na polu walki

8

teren jednostki, garnizonowy ośrodek szkolenia

-

8.

Zajęcia teoretyczne

30

teren jednostki

-

9.

Zajęcia inne związane ze służbą

43

teren jednostki

-

 

Wyposażenie dowódcy drużyny składa się z następujących elementów:

-              karabinek szturmowy kbs Beryl: masa 3,5 kg + 4 magazynki po 0,7 kg

-              hełm: masa ok. 2 kg

-              kamizelka ochronna DMV: 11,6 kg

-              maska przeciwgazowa: masa ok. 1 kg

-              zasobnik piechoty górskiej (plecak) uzupełniony: masa ok. 7 kg

-              śpiwór + karimata: masa 1,8 kg

-              pałatka z omasztowaniem: masa 1,5 kg

-              kamizelka taktyczna: masa 3 kg.

Mając te dane, można było przystąpić do opracowania chronometrażu czasu pracy (tab. 2., str. 14.).

Klasyfikację ciężkości pracy na podstawie wartości efektywnego wydatku energetycznego w ciągu zmiany roboczej w kcal przedstawiono w tab. 3 (str. 15.) [2].

 

Szacunkowa ocena efektywnego wydatku energetycznego

 

Na podstawie danych zawartych w tabeli 2. można dokonać szacunkowej oceny efektywnego wydatku energetycznego kobiety- żołnierza, na stanowisku dowódca drużyny szturmowej.

  1.  Dzienny wydatek energetyczny = suma wydatku energetycznego (z list kontrolnych): liczba dni cyklu badawczego, tj.:
                                        37 806,6 kcal : 21 dni = = 1 800,31 kcal/roboczodzień

  2. Z uwagi na mniejszą masę mięśniową kobiet w stosunku do mężczyzn, ich wydatek energetyczny związany z obciążeniem fizycznym pracą jest również mniejszy [3] o ok. 20%, zatem należy przyjąć pewien współczynnik korygujący, który może wynosić od 0,8 dla kobiet o drobniejszej budowie ciała do 0,85 dla kobiet o silniejszej budowie [4]. Wydatek energetyczny kobiety-żołnierza z uwzględnieniem współczynnika 0,8 odnoszącego się do kobiet o drobniejszej budowie ciała, co odpowiada osobie badanej, wynosi:

1 800,31 kcal x 0,8 = = 1 440,25 kcal/roboczodzień

 

Tabela 2

LISTA KONTROLNA DO CHRONOMETRAŻU (CZASU PRACY) NA STANOWISKU DOWÓDCY DRUŻYNY SZTURMOWEJ

 

Lp.

Rodzaj wykonywanej czynności

Pozycja ciała

Obciążenie w kg

Warunki pracy /tempo oraz metoda oceny

Czas wykony-wanej czynności w min ogółem*

Wartość wydatku energe-tycznego w kcal/min

Wartość wydatku energe-tycznego w kcal ogółem

1.

Chodzenie bez obciążenia ciężarem, po równej drodze, w lekkim ubraniu i obuwiu

pionowa wyprosto-wana

 

2 km/h

wg Spitzera i Hettingera

585

1,2

702 (ogółem)

2.

Zajęcia z musztry: chodzenie po równej twardej drodze

pionowa wyprosto-wana

ok. 4 kg

4 km/h wg Spitzera i Hettingera

460

3,3

1518 (ogółem)

3.

Zajęcia z wychowania

fizycznego:

rozgrzewka
drążek,
poręcze,
„pompki",
„brzuszki",
chodzenie,
gra w piłkę nożną

pionowa wyprosto­-wana, leżąca oraz wymuszona





średnia
ciężka ciężka ciężka ciężka ciężka ciężka

wg Lehmanna





135
24
40
48
80
330
390





4-6 [5]**
6-8,5[7,5]
6-8,5[7,5]
6-8,5[7,5]
6-8,5[7,5]
1,7-3,5[2,8]
6-8,5[8,5]

6354 (ogółem)



675
180
300
360
600
924
3315

4.

Zajęcia z budowy

i eksploatacji sprzętu: praca stojąca, stojąca pochylona, chodzenie

pionowa wyprosto-wana oraz wymuszona

 

wg Lehmanna




170
102
188




0,6
0,8
1,7-3,5 [2,5]

653,6 (ogółem)


102
81,6
470

5.

Tereno-znawstwo: chodzenie z obciążeniem

pionowa wyprosto-wana

ok. 10 kg

ok. 4 km/h wg Spitzera i Hettingera

350

3,6

1260 (ogółem)

6.

Zajęcia sanitarne- pierwsza pomoc na polu walki: praca stojąca, chodzenie, praca
w przysiadzie, praca na kolanach

pionowa wyprosto-wana, oraz wymuszona

 

wg Lehmanna






120
248

26
52






0,6
1,7-3,5[2,5]

0,5
0,5

731 (ogółem)




72
620

13
26

7.

Zajęcia strzeleckie: chodzenie z obciążeniem, pozycja leżąc

pionowa

wyprosto-wana,

leżąca

ok. 10 kg

ok. 4 km/h

wg Spitzera i Hettingera

1520

3,6

5472 (ogółem)

8.

Zajęcia taktyczne: chodzenie z obciążeniem, bieganie z obciążeniem

pionowa wyprosto-wana

22,6 kg 22,6 kg

wg Spitzera i Hettingera ok.4 km/h

ok.10 km/h



1350
160



6
20

11300 (ogółem) 8100
3200

9.

Zajęcia teoretyczne i inne: chodzenie, praca siedząca, praca stojąca

pionowa

wyprosto-wana,

siedząca

 

wg Lehmanna




1314
500
90




1,7-3,5[2,5]
0,3
0,6

3489 (ogółem)


3285
150
54

10.

Chodzenie, praca stojąca

pionowa wyprosto-wana

 

wg Lehmanna



200
85



1,7-3,5 [2,5] 0,6

551 (ogółem) 500
51

11.

Przygotowanie do zajęć w dniu następnym, prace biurowe

pionowa wyprosto­-wana (stojąca), siedząca

lekka praca palców, ręki i przedra-mienia

wg Lehmanna



390
560



0,6

0,3+0,3[0,6]

570 (ogółem)

234
336

12.

Wspinanie się po schodach

pionowa wyprosto-wana

bez obciążenia

ok. 100 stopni na min. wg Spitzera i Hettingera

380 ogółem

13,7

5206 (ogółem)

(21 dni roboczych)

 

RAZEM

 

9897

-

37 806,6

 

* - uwzględniono również czynności wykonywane podczas przerw w zajęciach

** - w nawiasach wartość przyjęta do obliczeń

  

3. Porównując otrzymany wynik z wartościami wymienionymi w tabeli 3. można stwierdzić, że pracę należy kwalifikować, jako bardzo ciężką, ponieważ przekracza ona wartość wydatku energetycznego równą 1200 kcal/na zmianę, co kwalifikuje ją do tej klasy ciężkości.

Badanie przeprowadzono metodą szacunkową, która może zawierać pewien współczynnik błędu (nieprzekraczający 15%), na co ma wpływ kilka zmiennych, takich jak:

  • budowa ciała osoby badanej
  • warunki mikroklimatu
  • różnorodność zadań realizowanych w różnych okresach szkolenia (np. na poligonie)
  • ukształtowanie terenu, który żołnierz pokonuje podczas zajęć (w badaniu uwzględniono niemal równą nawierzchnię)
  • zmienna czasu, w którym realizowane mogą być poszczególne zadania
  • uśrednienie pewnych operacji wykonywanych przez żołnierza
  • brak pewnych czynności w materiałach (tablicach), na których oparte jest badanie, co powodowało konieczność podporządkowania niektórych czynności wykonywanych przez żołnierza do innych zbliżonych czynności.

 

Wspomniany współczynnik błędu może spowodować zawyżenie wydatku energetycznego, skutkiem czego będzie zakwalifikowanie pracy do niższej kategorii, np. z bardzo ciężkiej do ciężkiej.

Współczynnik błędu może również zadziałać w drugą stronę, tzn. powodować zaniżenie wydatku energetycznego, np. gdy będą rozpatrywane zajęcia taktyczne kilkudobowe, które nie występowały w procesie badawczym.

 

Tabela 3

KLASYFIKACJA CIĘŻKOŚCI PRACY NA PODSTAWIE WARTOŚCI EFEKTYWNEGO WYDATKU ENERGETYCZNEGO W CIĄGU ZMIANY ROBOCZEJ W KCAL [2]

Klasa ciężkości

Mężczyźni

Kobiety

kcal/zmianę

Bardzo lekka

do 300

do 200

Lekka

300-800

200-700

Średnio ciężka

800-1500

700-1000

Ciężka

1500-2000

1000-1200

Bardzo ciężka

ponad 2000

ponad 1200

 

 

 

Podsumowanie

 

Przedstawiony problem oceny efektywnego wydatku energetycznego kobiety-żołnierza powinien być - zdaniem autora - przedmiotem bardziej szczegółowych badan, prowadzonych przez ośrodki naukowe dysponujące zaawansowaną technologią i możliwościami finansowymi.

Z dokonanej oceny szacunkowej wynika, że kobiety-żołnierze są poddawane nadmiernemu wysiłkowi fizycznemu podczas wykonywania ćwiczebnych zadań bojowych. Należałoby rozważyć potrzebę podjęcia działań organizacyjnych zmniejszających to obciążenie.

 

PIŚMIENNICTWO

 

[1]    A. Hansen Analiza uciążliwości pracy. Pr. zb. Wydawnictwo Związkowe CRZZ, Warszawa 1966

[2]    A. Hansen Ergonomiczna analiza uciążliwości pracy. Pr. zb. Wydawnictwo Związkowe CRZZ, wyd. II popr. Warszawa 1970

[3]    D. Koradecka, J. Bugajska Ocena wielkości obciążenia pracą fizyczną na stanowiskach roboczych - CIOP Warszawa 1998

[4]    G. Lehmann Praktyczna fizjologia pracy. PZWL, Warszawa 1966

[5]    M. Trzeciak Elementy nauki o pracy. PWN, Warszawa 1977

 

Fotografie pochodzą z Archiwum Departamentu Prasowo-Informacyjnego MON