RÓWNOWAGA PRACA - ŻYCIE

 

Długi czas pracy a zdrowie psychiczne i jakosc życia - przegląd badań

 

Źródło: artykuł "Długi czas pracy a zdrowie psychiczne i jakosc życia - przegląd badań" autorstwa dr DOROTY ŻOtNIERCZYK-ZREDY, Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy, "Bezpieczeństwo Pracy, 2009, nr 7-8, s. 5-7

 

W artykule zaprezentowano dane wskazujące na to, że długi czas pracy stanowi zagrożenie dla wydajności i zdrowia psychicznego pracowników, a także istotnie pogarsza jakość ich życia. Zmęczenie wywołane zbyt długim czasem pracy zwiększa ryzyko wypadków przez upośledzenie takich sprawności psychofizycznych, jak umiejętność koncentracji i podzielność uwagi, przetwarzanie informacji, w tym podejmowanie szybkich decyzji. Osoby pracujące więcej niż 8 godzin dziennie w dłuższym okresie skarżą się na stres, depresję i lęk. Mają ponadto trudności w pogodzeniu obowiązków zawodowych z rodzinnymi, zachowaniem dobrych relacji społecznych, często nadużywają alkoholu, substancji pobudzających, mają skłonności do przybierania na wadze, unikają aktywności fizycznej. Zwiększenie zakresu kontroli pracowników nad czasem swojej pracy byłoby być może szansą ograniczenia tych negatywnych skutków bez konieczności istotnego skracania czasu pracy.

 

Wstęp

 

Już pod koniec lat 50. ubiegłego wieku długi czas pracy był uznany za jeden z czynników wpływających negatywnie na zdrowie fizycz­ne pracowników. 50 lat później, negatywne skutki wpływu długiego czasu pracy na zdrowie ponownie stały się ważnym problemem spo­łecznym oraz przedmiotem kolejnych badań. Powodem tego zainteresowania jest powrót „kultury długiego czasu pracy". Potwierdzają to dane wskazujące na to, że w wielu krajach Europy znaczna część pracujących spędza w pracy więcej niż 48 godzin tygodniowo, mimo że europejska dyrektywa 2003/88/EC z 1993 r. o czasie pracy okreSla ten limit jako maksymalny dozwolony czas pracy w tygo­dniu. Polska znalazła się w 2005 r. na 4. miejscu pod względem liczby osób pracujących więcej niż 48 godzin tygodniowo [1].

 

Długi czas pracy a zdrowie psychiczne

 

Długi czas pracy jest związany nie tylko z pogorszeniem zdrowia fizycznego, ale także samopoczucia i zdrowia psychicznego. Po­twierdza to wiele danych [2]. Czynnik ten jest od dawna uznawany za przyczynę zmęczenia, które istotnie zwiększa ryzyko wypadków w pracy. Ong, Fung, Chow i Kleevens [3] stwier­dzili, że zmęczenie przyczynia się do pojawiania się wypadków w takim samym stopniu, co brak przeszkolenia, a nawet niestosowanie środków bezpieczeństwa.
Stwierdzono ponadto, że z powodu zmęczenia wynikającego z długiego czasu pracy aż 3-krotnie zwiększa się także ryzyko awarii w elektrowniach jądrowych.

Także autorzy japońscy mają znaczący udział w badaniu wpływu wielogodzinnej pracy na zdrowie psychiczne. Mimo iż w Ja­ponii zaobserwowano istotny spadek liczby godzin pracy, to ciągle pracuje się tam 200-­500 godzin dłużej rocznie niż gdzie indziej. I tak, Ezoe i Morimoto [4] ujawnili na przykład istotne pogorszenie się subiektywnie ocenianego zdrowia psychicznego w grupie osób zatrudnionych w przemyśle, które pracowały więcej niż 9 godzin dziennie. Podobną zależ­ność ujawniono wśród kierowników średniego szczebla zarządzania, pracujących dłużej niż 10 godzin dziennie.

Również w innych społeczeństwach i gru­pach zawodowych stwierdzono pogorszenie zdrowia psychicznego z powodu długiego czasu pracy. I tak na przykład Sparks i in. [2] podają dane z brytyjskiego Związku Trans­portu Drogowego, według których kierowcy w transporcie drogowym pracujący dłużej niż 15 godzin dziennie narażeni są na zmęczenie, które skutkuje zwiększeniem liczby wypadków i ogólnym pogorszeniem bezpieczeństwa publicznego.

Wiele badań ujawniło wpływ długiego czasu pracy na odczuwanie stresu psychicz­nego wśród personelu medycznego: lekarzy, pielęgniarek oraz laborantów i personelu administracyjnego. Lekarze, którzy pracują dłużej niż 72 godziny tygodniowo doświad­czają negatywnych skutków stresu zarówno na poziomie fizycznym, jak i emocjonalnym. Lekarze ci odczuwają także istotnie obniżoną satysfakcję z pracy [5].

Bliese i Halverson [6] stwierdzili, że długi czas pracy związany był z objawami depresji, zaburzeniami lękowymi oraz bezsennością w grupie żołnierzy amerykańskich. Podobne objawy depresji i bezsenności zauważono także w grupie angielskich księgowych [2].

 

Długi czas pracy a styl życia

 

Udowodniono, że długi czas pracy wpływa także pośrednio na zdrowie pracowników, zwiększa bowiem występowanie innych czyn­ników ryzyka, takich jak palenie papierosów, nadmierne spożycie alkoholu, niewłaściwa dieta, czy brak aktywności fizycznej „prze­pracowanych" osób. I tak, Westman i inni [7] ujawnili, że palenie papierosów było pozytyw­nie związane z długim czasem pracy w grupie izraelskich pracowników kibuców oraz nega­tywnie związane z rzucaniem palenia. Z kolei badania przeprowadzone w grupie australij­skich kierowców autobusów dowiodły, że długi czas pracy zwiększał istotnie stosowanie przez nich substancji stymulujących na przemian ze środkami nasennymi, co powodowało inne problemy ze zdrowiem oraz istotnie zwiększało liczbę wizyt lekarskich [8].

W swojej meta-analizie badań nad wpływem długiego czasu pracy na zdrowie Sparks i in. [2] opisują podobne wyniki uzyskane w grupach: pielęgniarek pracujących więcej niż 64 godziny tygodniowo, japońskich kierowników średniego szczebla zarządzania, a także inżynierów prze­mysłu komputerowego pracujących powyżej 60 godzin tygodniowo. Zaobserwowano, że pod wpływem długiego czasu pracy istotnie po­garsza się jakość życia u osób w wymienionych grupach zawodowych, a szczególnie nawyki związane ze zdrowym stylem życia, jak późne chodzenie spać, niewłaściwe odżywianie się oraz brak aktywności fizycznej. Udowodniono ponadto, że długi czas pracy jest związany z nadmiernym spożyciem alkoholu. Steptoe i in. [9] stwierdzili bowiem, że sprzedawcy w dużych domach handlowych, pracujący dłużej niż 48 godzin tygodniowo, spożywają istotnie więcej alkoholu niż ich koledzy pracujący przez 33 godziny. Z kolei u osób pracujących przy komputerach średnio 45 godzin tygodniowo przez okres 3 lat, zaobserwowano bardzo istotne podwyższenie masy ciała.

Długi czas pracy obniża także istotnie psy­chofizyczną sprawność i wydajność pracow­ników. Osoby pracujące dłużej niż 40 godzin tygodniowo popełniają więcej błędów, są mniej uważne i gorzej przetwarzają informacje.

Długi czas pracy a jakość życia

Długi czas pracy ma także negatywny wpływ na życie rodzinne i społeczne osób pracujących. Badanie kanadyjskich autorów ujawniło [10], że w rodzinach, w których dwoje małżonków pracowało, długi czas pracy jedne­go z nich związany był z symptomami stresu, depresji i lęku u drugiego z małżonków. Długo pracujące osoby doświadczają konfliktu praca - dom, rozumianego jako trudności w wypełnia­ niu obowiązków domowych z powodu pracy lub obowiązków zawodowych ze względu na niepokój o dom i rodzinę - a co ciekawe, kon­flikt ten dotyczy także pracujących mężczyzn [11], Podobne skargi, wynikające z pogorszenia jakości życia rodzinnego, zaobserwowano wśród kierowców, którzy jeździli na długich trasach, w odróżnieniu od pracujących w krót­szym wymiarze czasu [10].

Sondaż przeprowadzony wśród pracow­ników dużej brytyjskiej firmy zajmującej się rekrutacją oraz komunikacją społeczną ujawnił, że ci, którzy pracowali dłużej niż 40 godzin tygodniowo skarżyli się na liczne objawy stresu, a szczególnie problemy związane z życiem rodzinnym, Aż dwie trzecie badanych w tej firmie kobiet uznało długi czas pracy za źródło problemów rodzinnych, a jedna czwarta - za przyczynę złych relacji osobistych.

 

Zmienne modyfikujące związek pomiędzy długim czasem pracy a dobrostanem

 

Powszechnie zwraca się uwagę na fakt, że w związku zachodzącym pomiędzy długim czasem pracy a zdrowiem, niezwykle ważną rolę odgrywają liczne zmienne mediujące (po­średniczące) oraz moderujące (nasilające bądź osłabiające) ten związek, Do tych zmiennych na­leży między innymi rodzaj wykonywanej pracy. Na przykład pracownicy rolni wykonujący ciężką pracę fizyczną mieli znacznie mniej dolegliwości układu krążenia niż osoby pracujące w porówny­walnym czasie, ale w pozycji siedzącej [12].

Sparks i in, [2] w analizie przytoczonych przez siebie danych stwierdzają, że do innych czynników, które modyfikują wpływ długiego czasu pracy na zdrowie należą motywacja i przekonania pracowników. Gdy motywacją do długiego czasu pracy jest konieczność zaro­bienia dodatkowych pieniędzy, albo potrzeba dokończenia rozpoczętego zadania, wówczas nie muszą występować negatywne skutki takiej pracy na poziomie zdrowia psychicznego. Także takie czynniki, jak hałas, nieodpowiednia temperatura czy zła wentylacja mogą dodat­kowo wzmacniać negatywny wpływ długiego czasu pracy na samopoczucie. Istnieją poza tym dowody na to, że wiek jest czynnikiem, który znacząco nasila ten skutek, co oznacza, że starsi pracownicy gorzej znoszą długi czas pracy [13]. Również płeć jest czynnikiem, który zmienia relacje pomiędzy godzinami pracy a zdrowiem, szczególnie zdrowiem psychicznym. Ujawniono, że długi czas pracy w większym stopniu pogar­sza samopoczucie kobiet niż mężczyzn. Wynika to z faktu, że społeczne oczekiwania wobec kobiet nakładają na nie więcej obowiązków domowych i konieczność spędzania więcej czasu w domu [2].

Innym, niezwykle istotnym moderatorem omawianego związku jest kontrola nad godzi­nami własnej pracy, czyli możliwość wpływania na godzinę jej rozpoczynania i kończenia, czy decydowania o przerwach w pracy. Taka kon­trola określana jest jako elastyczność czasu pracy ukierunkowana na pracownika w odróżnieniu od elastyczności ukierunkowanej na pracodawcę. Zgromadzono już bardzo dużo danych, które pokazują, że jeśli pracownik ma wpływ na czas swojej pracy, wówczas lepiej znosi, gdy jest on wydłużony. Tucker i Rutherford [14] ujawnili, że ci kierowcy pociągów, którzy pracowali dłużej niż 40 godzin tygodniowo, ale mieli wpływ na układ swoich zmian, doświadczali mniej dolegliwości fizycznych, niż osoby pracujące tak samo długo, ale bez wpływu na czas pracy. Podobnie Barton [15] ujawnił, że samodzielny wybór zmiany nocnej jako alternatywy dla dziennej niweluje negatywny skutek tego rodzaju pracy na zdrowie.

 

W podłuż­nym badaniu (powtarzanym w odstępach czasu) wykonanym wśród 4218 urzędników miejskich w Finlandii okazało się, że kontrola nad czasem pracy była pozytywnie związana z subiektywnie ocenianym zdrowiem przez kobiety posiadające dzieci, a brak kontroli nad czasem pracy był nega­tywnie związany ze zdrowiem, stresem psychicz­nym oraz absencją chorobową zarówno w grupie mężczyzn, jak i kobiet posiadających rodziny [16]. Pozytywny związek szeroko rozumianej kontroli w pracy ze zdrowiem był udokumentowany w wielu badaniach.

 

Podsumowanie

 

Z dostępnych wyników badań wynika jednoznacznie, że skutkiem długiego czasu pracy jest pogorszenie zarówno zdrowia fizycznego, jak i psychicznego pracowników. Jednocześnie istnieją dodatkowe czynniki, które mogą łagodzić negatywny wpływ dłu­giego czasu pracy na zdrowie. Jednym z nich jest kontrola nad czasem pracy, nazywana też elastycznością czasu pracy, nastawiona na pracownika w przeciwieństwie do elastycz­ności czasu pracy zależnej od koniunktury (zamówień), o której w większym stopniu decyduje pracodawca. Wydaje się, że szersze wprowadzanie tak rozumianej elastyczności czasu pracy zapobiegałoby kumulacji zmę­czenia i pogarszaniu się zdrowia fizycznego i psychicznego pracowników.
Byłoby to także szczególnie korzystne dla osób w wieku okołoemerytalnym, które zamierzają przechodzić na wcześniejszą emeryturę ze względu na trudne, psychospołeczne warunki pracy. Tak rozumiana elastyczność czasu pracy byłaby także korzystna dla tych pracowników, którzy jednocześnie sprawują opiekę nad swoimi małoletnimi dziećmi lub osobami chorymi i starszymi w rodzinie, Z dostępnych danych wynika bowiem, że ciężar tej opieki spoczywa głównie na członkach rodziny, a udział państwa w jej organizowaniu i sprawowaniu jest ciągle uważany za dalece niewystarczający [17].

O naszej wydajności i dobrym samopoczuciu w pracy decyduje także znacząco to, na ile praca pozwala nam na ogólny rozwój, w tym na peł­nienie ważnych dla nas ról społecznych.

 

PIŚMIENNICTWO

 

[1] Third European Surveyon Working Conditions. European Foundation for Improving Living and Working Conditions, Dublin 2007

[2] K. Sparks, C. Cooper, Y. Fried, A. Shirom The effects of hours of work on health: A meta-analytic review. "Journal of Occupational and Organizational Psychology" 70, 1997, 391-408

[3] S. G. Ong, S. C. Fung, S. P Chow & J. W. Kleevens A study of major factors associated with severe occupational hand injury in Hong^ Kong Island. "Journal of Social and Occupational Medicine" 32, 1982, 82-88

[4] S. Ezoe & K. Morimoto Behavioral lifestyle and mental health status of Japanese factory workers. "Preventive Medicine" 23, 1994, 98-105

[5] P Totterdell, E. Spelten, L. Smith, J. Barton and S. Folkard, Recoveryfrom work shifts: How long does it take? "Journal of Applied Psychology", 80, 1995, 43-57

[6] P D. Bliese & R. R. Halverson Individual and nomothetic models of job stress: An examination of work hours, cohe­sion, and well-being. "Journal of Applied Social Psychology" 26, 1996, 1171-1189

[7] M. Westman, D. Eden & A. Shirom Job stress, cigarette smoking and cessation: the conditioning effect of peer support. "Social Science Medicine" 20.6, 1985, 637-644

[8] PT. Raggatt Work stress among long-distance coach drivers: A survey and correlational study. "Journal of Organizational Behavior", 1991, 12, 565-579

[9] A. Steptoe, J. Wardle, Z. Lipsey, R. Mills, G. Olivier, M. Jarvis et all. A longitudinal study of workload and variations in psychological well-being, cortisol, smoking, and alcohol consumption. "Annals of Behavioral Medicine" 20(2), 1998, 84-91

[10] N.L. Galambos & B.J. Walters Work hours, schedule inflexibility and stress in dual-earner spouses. "Canadian Journal of Behavioural Science", 24(3), 1992, 290-302

[11] C.A. Duffy & A.E. McGoldrick Stress and the bus driver in the UK transport industry. "Work and Stress" 4(1), 1990, 17-27

[12] P Buell & L. Breslow Mortalityfrom CHD in Caiifornian men who work long hours. "Journal of Chronic Disease", 1960, 615-626

[13] Dezaktywizacja osób w wieku okofoemerytalnym. Raport z badań prowadzonych od 2004 r. w 15 kra­jach europejskich, w tym w Polsce (na Uniwersytecie Warszawskim), www.share-project.org

[14] P Tucker & C. Rutherford Moderators of the relation­ship between long work hours and health. "Journal of Occupational Health Psychology" 10(4), 2005, 465-476

[15] J. Barton Choosing to work at night: A moderating influence on individual tolerance to shift work. "Journal of Applied Psychology" 79, 1994, 449-454

[16] L. Ala-Marsula, J. Vahtera & M. Kivamaki Effect on employee worktime control on health: a prospective cohort study. "Occupational Environmental Medicine" 61, 2004, 254-261

[17] U. Sztanderska Przyczyny wczesnej dezaktywacji zawodowej i emerytalnej osób ubezpieczonych w ZUS. W: Dezaktywizacja osób w wieku okofoemerytal­nym (s. 18-69). Raport z badań: Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz MPiPS, Warszawa 2007

Publikacja opracowana na podstawie wyników uzyskanych w ramach I etapu programu wielolet­niego pn. „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy" dofinansowywanego w latach 2008-2010 w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Główny koordynator: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy