PROFILAKTYKA CHORÓB ODKLESZCZOWYCH
Autorzy: prof. dr hab. Jacek Dutkiewicz, dr Ewa Cisak, dr Angelina Wójcik-Fatla, dr Violetta Zając, Zakład Chorób Odzwierzęcych, Instytut Medycyny Wsi w Lublinie, dr Jacek Sroka, Zakład Chorób Odzwierzęcych, Instytut Medycyny Wsi w Lublinie oraz Zakład Parazytologii i Chorób Inwazyjnych Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – PIB w Puławach, Kontakt dutkiewi@galen.imw.lublin.pl
Źródło: Bezpieczeństwo Pracy. Bauka i Praktyka, 2014, nr 4, s. 21-23
Chorobami odkleszczowymi nazywamy choroby zakaźne przenoszone za pośrednictwem drobnych pajęczaków, zwanych kleszczami (Ixodida). W Polsce są one wywoływane przez co najmniej 5 gatunków (lub grup gatunków) mikroorganizmów (wirusów, bakterii, pierwotniaków). Spośród nich największe znaczenie ma krętek Borrelia burgdorferi wywołujący boreliozę z Lyme, który jest częstą przyczyną chorób zawodowych u leśników i rolników. Główne kierunki profilaktyki chorób odkleszczowych obejmują: szczepienia ochronne przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, unikanie spożywania surowego mleka, stosowanie odpowiedniej odzieży ochronnej podczas pracy w lesie lub na obrzeżach lasu, przegląd ciała i wzięcie natrysku po powrocie z pracy w lesie, szybkie i umiejętne usuwanie kleszczy przyssanych do ciała, stosowanie repelentów, edukację zdrowotną, opiekę medyczną nad zagrożonymi pracownikami leśnictwa i rolnictwa, działania prewencyjne ze strony pionu bhp lasów państwowych, redukcję liczebności kleszczy w środowisku naturalnym.
Słowa kluczowe: choroby odkleszczowe, zawodowe, patogeny, profilaktyka
Wstęp
Chorobami odkleszczowymi nazywamy choroby zakaźne przenoszone za pośrednictwem drobnych pajęczaków, zwanych kleszczami (Ixodida). Zamieszkują one lasy, głównie wilgotne lasy liściaste lub mieszane z bogatym podszytem, spotykane są również na łąkach przyleśnych i w parkach. Głównym przenosicielem chorobotwórczych mikro-organizmów jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus, fot. 1.). Na wschodzie Polski pewną rolę epidemiologiczną odgrywa również kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus). Cykl rozwojowy kleszczy, trwający przeciętnie 23 lata, obejmuje stadium jaja, larwy, nimfy i postaci dorosłych (samic i samców), [1, 2]. Grupami zawodowymi najbardziej narażonymi na choroby odkleszczowe są pracownicy leśnictwa i rolnictwa [3-5].
Fot. 1. Stadia rozwojowe kleszcza Ixodes ricinus. Od lewej: napita krwią samica, głodna samica, samiec, nimfa, larwa
Fot. 2. Krętki Borrelia burgdorferi w mięśniu sercowym. Centers for Disease Control and Prevention
Czynniki chorobotwórcze
Do najważniejszych czynników chorobotwórczych wywołujących choroby odkleszczowe należą: wirus środkowoeuropejskiego kleszczowego zapalenia mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, spiralne bakterie wywołujące boreliozę z Lyme (Borrelia burgdorferi sensu lato, fot. 2.), drobne bakterie wywołujące anaplazmozę granulocytarną (Anaplasma phagocytophilum), a także te z rodzaju Rickettsia (wywołujące gorączki plamiste) oraz pierwotniaki z rodzaju Babesia (B. microti, B. divergens)wywołujące babeszjozę [68].Kleszcze mogą być okazjonalnie również wektorami innych mikroorganizmów chorobotwórczych, takich jak: drobne bakterie Gram-ujemne z rodzaju Bartonella wywołujące bartonelozy – choroby o zróżnicowanym obrazie klinicznym, drobne bakterie wywołujące gorączkę Q (Coxiella burnetii), drobne bakterie Gram-ujemne wywołujące tularemię (Francisella tularensis), pierwotniaki wywołujące toksoplazmozę (Toxoplasma gondii), [8].
Spośród wymienionych czynników największe znaczenie epidemiologiczne ma Borrelia burgdorferi, która każdego roku jest przyczyną kilkuset przypadków chorób zawodowych u leśników i rolników. Tylko w 2012 r. zarejestrowano w Polsce ogółem 483 przypadki boreliozy u leśników i rolników [9].
Działania profilaktyczne
Do najważniejszych działań profilaktycznych, zapobiegających chorobom odkleszczowym u leśników i rolników [3, 4, 10-14], należą szczepienia ochronne przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, dające dobre wyniki [15]. Do tej pory nie opracowano niestety efektywnych szczepionek zabezpieczających przed innymi chorobami odkleszczowymi. Szczególnym problemem społeczno-medycznym jest brak szczepionki przeciwko boreliozie z Lyme [16]. Właściwym postępowaniem profilaktycznym będzie poza tym unikanie spożywania surowego mleka (owczego, koziego i krowiego) i jego przetworów w celu zabezpieczenia się przed zakażeniem wirusem kleszczowego zapalenia mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych drogą oralną. Co poza tym?
![]() |
![]() |
Fot. 3. Przyrząd do wyciągania kleszczy ze skóry działający na zasadzie lassa. | Fot. 4. Wyciąganie kleszcza ze skóry za pomocą “kleszczołapki”. PORTICA SC, Łódź |
![]() |
Fot. 5. Obrączkowaty rumień wędrujący, zmiana skórna typowa dla wczesnej boreliozy. |
Podsumowanie
Kleszcze przenoszące krętki Borrelia burgdorferi i inne niebezpieczne patogeny stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia leśników i rolników uprawiających działki w pobliżu lasu. Profilaktyka chorób odkleszczowych powinna stanowić bezwzględny priorytet dla służb bhp odpowiedzialnych za ochronę zdrowia pracowników leśnictwa. Do najważniejszych działań profilaktycznych należą: stosowanie odpowiedniej odzieży ochronnej podczas pracy w lesie lub na jego obrzeżach, kontrola ciała po powrocie z pracy w lesie, szybkie i fachowe usuwanie przyczepionych do ciała kleszczy za pomocą odpowiednich przyrządów oraz stosowanie repelentów i edukacja zdrowotna.
PIŚMIENNICTWO
[1] Siuda K. Kleszcze (Acari: Ixodida) Polski. Część I. Zagadnienia ogólne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991
[2] Siuda K. Kleszcze Polski (Acari: Ixodida). Część II. Systematyka i rozmieszczenie. Polskie Towarzystwo Parazytologiczne, Warszawa 1993
[3] Cisak E., Wójcik-Fatla A., Zając V., Dutkiewicz J. Epidemiologia i profilaktyka chorób przenoszonych przez kleszcze. Materiały szkoleniowe przeznaczone dla pracowników eksploatacji lasu, opracowane w Instytucie Medycyny Wsi w Lublinie w ramach realizacji w latach 2011-2013 II etapu programu „Poprawa warunków i bezpieczeństwa pracy” koordynowanego przez Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy (CIOP-BIP). Instytut Medycyny Wsi, Lublin 2013
[4] Cisak E., Wójcik-Fatla A., Zając V., Dutkiewicz J. Wytyczne dotyczące zmniejszenia zagrożenia chorobami odkleszczowymi u pracowników eksploatacji lasu. Instytut Medycyny Wsi, Lublin 2013
[5] Dutkiewicz J., Śpiewak R., Jabłoński L., Szymańska J. Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego. Klasyfikacja, narażone grupy zawodowe, pomiary, profilaktyka. Ad Punctum, Lublin 2007
[6] Biologia molekularna patogenów przenoszonych przez kleszcze. Praca zbiorowa pod red. B. Skotarczak. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006
[7] Cisak E., Chmielewska-Badora J., Zwoliński J., Dutkiewicz J. Choroby przenoszone przez kleszcze: cz. I. Występowanie i biologia kleszczy, kleszczowe zapalenie mózgu, borelioza z Lyme. ”Medycyna Ogólna” 2008, 14:145-159
[8] Cisak E., Chmielewska-Badora J., Zwoliński J., Dutkiewicz J. Choroby przenoszone przez kleszcze. Cz. II. Ludzka anaplazmoza granulocytarna, babeszjoza, bartonelozy, tularemia, gorączka Q, toksoplazmoza. ”Medycyna Ogólna” 2008, 14:281-290
[9] Wilczyńska U., Sobala W., Szeszenia-Dąbrowska N. Choroby zawodowe stwierdzane w Polsce w 2012 r. ”Medycyna Pracy” 2013, 64 (3): 317-326
[10] Vanderhoof-Forschner K. Everything you Need to Know about Lyme Disease and Other Tick-borne Disorders.John Wiley and Sons Co., New York 1997
[11] Bhate C., Schwartz RA. Lyme disease: Part II. Management and prevention. ”Journal of the American Academy of Dermatology” 2011, 64:639-653
[12] Clark R.P., Hu L.T. Prevention of lyme disease and other tick-borne infections. “Infectious Disease Clinics of North America” 2008, 22:381-396
[13] Borelioza i inne choroby przenoszone przez kleszcze w aspekcie narażenia zawodowego (poradnik dla lekarzy). Praca zbiorowa pod red. E. Cisak i J. Zwolińskiego. Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2010
[14] Profilaktyka boreliozy i innych chorób przenoszonych przez kleszcze jako chorób zawodowych (poradnik dla służb BHP, pracowników i pracodawców). Praca zbiorowa pod red. E. Cisak i J. Zwolińskiego. Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łodź 2011
[15] Kunz C. (red). Management of Tick-Borne Encephalitis. Compendium of Scientific Literature. Baxter AG, Vienna 2006
[16] Plotkin S.A. Correcting a public health fiasco: The need for a new vaccine against Lyme disease. “Clinical Infectious Diseases” 2011, 52 (Suppl. 3): 271-275
[17] Vázquez M., Muehlenbein C., Cartter M., Hayes E.B., Ertel S., Shapiro ED. Effectiveness of personal protective measures to prevent Lyme disease. “Emerging Infectious Diseases” 2008, 14:210-216
[18] Faulde M., Uedelhoven W. A new clothing impregnation method for personal protection against ticks and biting insects. “International Journal of Medical Microbiology” 2006, 296 (Suppl 40): 225-229
[19] Depka Prądziński A. Przeciw kleszczom. ”Drwal” 2010, 9:17