Sprawy ogólne BHP
KLESZCZE I BORELIOZA W ŚRODOWISKU PRACY I ŻYCIA

PROFILAKTYKA CHORÓB ODKLESZCZOWYCH

 

Autorzy: prof. dr hab. Jacek Dutkiewicz, dr Ewa Cisak, dr Angelina Wójcik-Fatla, dr Violetta Zając, Zakład Chorób Odzwierzęcych, Instytut Medycyny Wsi w Lublinie, dr Jacek Sroka, Zakład Chorób Odzwierzęcych, Instytut Medycyny Wsi w Lublinie oraz Zakład Parazytologii i Chorób Inwazyjnych  Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – PIB w Puławach, Kontakt dutkiewi@galen.imw.lublin.pl
Źródło: Bezpieczeństwo Pracy. Bauka i Praktyka, 2014, nr 4, s. 21-23

 

Chorobami odkleszczowymi nazywamy choroby zakaźne przenoszone za pośrednictwem drobnych pajęczaków, zwanych kleszczami (Ixodida). W Polsce są one wywoływane przez co najmniej 5 gatunków (lub grup gatunków) mikroorganizmów (wirusów, bakterii, pierwotniaków). Spośród nich największe znaczenie ma krętek Borrelia burgdorferi wywołujący boreliozę z Lyme, który jest częstą przyczyną chorób zawodowych u leśników i rolników. Główne  kierunki  profilaktyki  chorób  odkleszczowych  obejmują:  szczepienia  ochronne  przeciwko  kleszczowemu  zapaleniu  mózgu  i  opon  mózgowo-rdzeniowych,  unikanie  spożywania  surowego  mleka, stosowanie odpowiedniej odzieży ochronnej podczas pracy w lesie lub na obrzeżach lasu, przegląd ciała i wzięcie natrysku po powrocie z pracy w lesie, szybkie i umiejętne usuwanie kleszczy przyssanych do ciała, stosowanie repelentów, edukację zdrowotną, opiekę medyczną nad zagrożonymi pracownikami leśnictwa i rolnictwa, działania prewencyjne ze strony pionu bhp  lasów państwowych, redukcję liczebności kleszczy w środowisku naturalnym.

Słowa kluczowe: choroby odkleszczowe, zawodowe, patogeny, profilaktyka

 

Wstęp

Chorobami  odkleszczowymi  nazywamy  choroby zakaźne przenoszone za pośrednictwem  drobnych  pajęczaków,  zwanych  kleszczami  (Ixodida).  Zamieszkują  one  lasy,  głównie wilgotne lasy liściaste lub mieszane z bogatym podszytem, spotykane są również na łąkach przyleśnych i w parkach. Głównym przenosicielem  chorobotwórczych  mikro-organizmów  jest  kleszcz  pospolity  (Ixodes ricinus, fot. 1.). Na wschodzie Polski pewną rolę epidemiologiczną  odgrywa  również  kleszcz  łąkowy  (Dermacentor  reticulatus).  Cykl  rozwojowy kleszczy, trwający przeciętnie 23 lata, obejmuje  stadium  jaja,  larwy,  nimfy  i  postaci  dorosłych  (samic  i  samców),  [1,  2].  Grupami  zawodowymi najbardziej narażonymi na choroby odkleszczowe są pracownicy leśnictwa i rolnictwa [3-5].

 

Fot. 1. Stadia rozwojowe kleszcza Ixodes ricinus. Od lewej: napita krwią samica, głodna samica, samiec, nimfa, larwa

 

Fot. 2. Krętki Borrelia burgdorferi w mięśniu sercowym. Centers for Disease Control and Prevention

 

Czynniki chorobotwórcze

Do  najważniejszych  czynników  chorobotwórczych  wywołujących  choroby  odkleszczowe należą: wirus środkowoeuropejskiego kleszczowego zapalenia mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, spiralne bakterie wywołujące boreliozę  z  Lyme  (Borrelia  burgdorferi  sensu lato,  fot.  2.),  drobne  bakterie  wywołujące  anaplazmozę  granulocytarną  (Anaplasma phagocytophilum),  a  także  te  z  rodzaju  Rickettsia (wywołujące  gorączki  plamiste)  oraz  pierwotniaki  z  rodzaju  Babesia  (B.  microti,  B.  divergens)wywołujące babeszjozę [68].Kleszcze  mogą  być  okazjonalnie  również  wektorami  innych  mikroorganizmów  chorobotwórczych,  takich  jak:  drobne  bakterie  Gram-ujemne z rodzaju Bartonella wywołujące bartonelozy – choroby o zróżnicowanym obrazie klinicznym, drobne bakterie wywołujące gorączkę Q (Coxiella burnetii), drobne bakterie Gram-ujemne  wywołujące  tularemię  (Francisella  tularensis),  pierwotniaki  wywołujące  toksoplazmozę (Toxoplasma gondii), [8].

Spośród wymienionych czynników największe  znaczenie  epidemiologiczne  ma  Borrelia burgdorferi, która każdego roku jest przyczyną kilkuset  przypadków  chorób  zawodowych  u leśników i rolników. Tylko w 2012 r. zarejestrowano  w  Polsce  ogółem  483  przypadki  boreliozy u leśników i rolników [9].

 

 

Działania profilaktyczne

Do  najważniejszych  działań  profilaktycznych,  zapobiegających  chorobom  odkleszczowym u leśników i rolników [3, 4, 10-14], należą szczepienia ochronne przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, dające dobre wyniki [15]. Do tej pory  nie  opracowano  niestety  efektywnych  szczepionek  zabezpieczających  przed  innymi  chorobami  odkleszczowymi.  Szczególnym  problemem  społeczno-medycznym  jest  brak  szczepionki przeciwko boreliozie z Lyme [16]. Właściwym postępowaniem profilaktycznym  będzie  poza  tym  unikanie  spożywania  surowego mleka (owczego, koziego i krowiego) i jego przetworów w celu zabezpieczenia się przed zakażeniem wirusem kleszczowego zapalenia  mózgu  i  opon  mózgowo-rdzeniowych drogą oralną. Co poza tym?

  • Stosowanie odpowiedniej odzieży ochronnej podczas pracy w lesie lub na jego obrzeżach. Wskazane jest używanie lekkich i przewiewnych  kombinezonów  koloru  jasnego,  zaopatrzonych w ściągacze na rękawach i  mankietach  spodni  (w  celu  dokładnego  zasłonięcia kończyn górnych i dolnych), a także to,  aby  spodnie  były  wpuszczone  w  skarpety,  a  buty  zasłaniały  palce  i  pięty.  Dobrym  pomysłem  jest  również  używanie  nakrycia  głowy oraz, jeżeli to możliwe, zaopatrzenie się w specjalną odzież roboczą, zaprojektowaną dla pracowników leśnych, tj. kombinezony impregnowane akarycydem (środkiem roztoczobójczym), [17-19].

  • Odpowiednie postępowanie po powrocie z pracy w lesie. W domu należy całe ciało dokładnie umyć (najlepiej wziąć gorący natrysk) i  przejrzeć  (najlepiej  przy  zastosowaniu  szkła  powiększającego) w celu ewentualnego znalezienia  i  usunięcia  kleszczy.  Należy  również  przejrzeć dokładnie odzież.

  • Odpowiednie  usuwanie  kleszczy  przyczepionych do ciała. Należy tego dokonać jak najwcześniej (podczas pracy lub po powrocie do domu), aby kleszcz nie zdążył wprowadzić do  krwi  krętków  wywołujących  boreliozę  (na  co  potrzeba  24-48  godzin)  lub  innych  patogenów.
    Do  usuwania  kleszcza  najlepiej  posłużyć  się  pęsetą  lub  innymi  dostępnymi  na  rynku  przyrządami  do  usuwania  kleszczy,  takimi jak: miniaturowa pompka podciśnieniowa,  przyrząd  działający  na  zasadzie  lassa  (fot. 3.), lub prosty i tani przyrząd w kształcie haczyka, dostępny w Polsce pod nazwą „kleszczołapka” (fot. 4.).Za pomocą tego przyrządu można usuwać zarówno  formy  dojrzałe  kleszczy,  jak  i  nimfy.  Należy unikać często spotykanego wśród pracowników leśnictwa wyciągania kleszcza palcami, gdyż może to doprowadzić do rozerwania pajęczaka i przedłużenia ryzyka infekcji.

Fot. 3. Przyrząd do wyciągania kleszczy ze skóry działający na zasadzie lassa. Fot. 4. Wyciąganie kleszcza ze skóry za pomocą “kleszczołapki”. PORTICA SC, Łódź

 

  • Stosowanie repelentów, to jest substancji odstraszających kleszcze (DEET i inne związki). Spryskiwanie odkrytych części ciała i odzieży, stosowane często przez leśników, zmniejsza wydatnie ryzyko zaatakowania przez kleszcze. Oprócz repelentów można również aplikować na odzież (nigdy na skórę) środki zabijające kleszcze (akarycydy), na przykład permetrynę.

  • Edukacja zdrowotna, polegająca na przekazaniu zagrożonym pracownikom leśnictwa i  rolnictwa  podstawowej  wiedzy  na  temat  kleszczy  i  przenoszonych  przez  nie  chorób,  a także na temat omówionych wyżej działań profilaktycznych za pomocą prelekcji, pogadanek, artykułów w gazetach, broszur, plakatów, ulotek, książek, projekcji filmów, audycji radiowych i telewizyjnych.

  • Działania medyczne, polegające na objęciu szczególną opieką zdrowotną zagrożonych pracowników leśnictwa i rolnictwa. Polegają one  na  przeprowadzaniu  badań  wstępnych,  okresowych  i  bieżących,  w  skład  których  wchodzą, w zależności od potrzeby, badania kwestionariuszowe mające na celu określenie skali  zagrożenia,  a  także  badania  lekarskie  i  serologiczne,  głównie  testy  ELISA  i  Western blot w kierunku boreliozy. W  przypadku  wielokrotnego  lub  długo  trwającego  pokłucia  przez  kleszcze,  a  także  w  przypadku  pojawienia  się  swoistych  objawów chorobowych (takich jak obrączkowaty rumień  wędrujący,  charakterystyczny  dla  wczesnego  stadium  boreliozy,  fot.  5.),  lekarz  powinien  zaordynować  odpowiednią  kurację  antybiotykową (na przykład doksycykliną). Na  pracodawcy  i  lekarzu  opiekującym  się  pracownikami spoczywa obowiązek zgłoszenia właściwemu inspektorowi sanitarnemu i właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy każdego  przypadku  odkleszczowej  choroby  zawodowej. Ważne jest, aby lekarze opiekujący się zagrożonymi pracownikami leśnictwa i rolnictwa, byli szkoleni w zakresie problematyki chorób odkleszczowych.

    Fot.  5.  Obrączkowaty  rumień  wędrujący,  zmiana  skórna  typowa dla wczesnej boreliozy.
    Centers for Disease Control and Prevention, USA

  • Działania  prewencyjne  ze  strony  pionu  bhp  dyrekcji  lasów  państwowych.  Powinny  one  obejmować:  nieodpłatne  wyposażenie  poszczególnych leśnictw, głównie na terenach szczególnie zagrożonych przez kleszcze, w repelenty  i  kleszczołapki  do  usuwania  kleszczy,  a także pomoc w zakresie organizacji działań medycznych i edukacji zdrowotnej.

  • Redukcja liczebności kleszczy w środowisku  naturalnym.  Stosowanie  pestycydów  (akarycydów)  do  wytępienia  kleszczy  na określonym obszarze lasu lub terenu przylegającego  do  lasu  może  być  stosowane  tylko wyjątkowo, ze względu na możliwość wytępienia  pożytecznych  owadów  i  zaburzenia  równowagi  biocenozy.  Bardziej  godne  polecenia  jest  wycinanie  krzaków  i  koszenie  trawy na skraju lasu, co prowadzi do likwidacji dogodnych siedlisk kleszczy. 

Podsumowanie

 

Kleszcze przenoszące krętki Borrelia burgdorferi i inne niebezpieczne patogeny stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia leśników i rolników uprawiających działki w pobliżu lasu. Profilaktyka chorób odkleszczowych powinna stanowić  bezwzględny  priorytet  dla  służb  bhp  odpowiedzialnych  za  ochronę  zdrowia  pracowników leśnictwa. Do najważniejszych działań  profilaktycznych  należą:  stosowanie  odpowiedniej odzieży ochronnej podczas pracy w  lesie  lub  na  jego  obrzeżach,  kontrola  ciała  po powrocie z pracy w lesie, szybkie i fachowe usuwanie  przyczepionych  do  ciała  kleszczy  za  pomocą  odpowiednich  przyrządów  oraz  stosowanie repelentów i edukacja zdrowotna.

 

 

PIŚMIENNICTWO

[1]  Siuda  K. Kleszcze  (Acari: Ixodida) Polski. Część I. Zagadnienia ogólne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991

[2]  Siuda  K.  Kleszcze  Polski  (Acari:  Ixodida). Część II. Systematyka  i  rozmieszczenie. Polskie Towarzystwo Parazytologiczne, Warszawa 1993

[3]  Cisak  E.,  Wójcik-Fatla  A.,  Zając  V.,  Dutkiewicz  J.  Epidemiologia  i  profilaktyka  chorób  przenoszonych  przez  kleszcze.  Materiały  szkoleniowe  przeznaczone  dla  pracowników eksploatacji lasu, opracowane w Instytucie Medycyny  Wsi  w  Lublinie  w  ramach  realizacji  w  latach  2011-2013 II etapu programu „Poprawa warunków i bezpieczeństwa  pracy”  koordynowanego  przez  Centralny  Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy (CIOP-BIP). Instytut Medycyny Wsi, Lublin 2013

[4]  Cisak  E.,  Wójcik-Fatla  A.,  Zając  V.,  Dutkiewicz  J.  Wytyczne dotyczące zmniejszenia zagrożenia chorobami odkleszczowymi u pracowników eksploatacji lasu. Instytut Medycyny Wsi, Lublin 2013

[5] Dutkiewicz J., Śpiewak R., Jabłoński L., Szymańska J. Biologiczne  czynniki  zagrożenia  zawodowego. Klasyfikacja,  narażone  grupy  zawodowe, pomiary, profilaktyka. Ad Punctum, Lublin 2007

[6] Biologia  molekularna  patogenów  przenoszonych  przez  kleszcze.  Praca  zbiorowa  pod  red.  B.  Skotarczak.  Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006

[7]  Cisak  E.,  Chmielewska-Badora  J.,  Zwoliński  J.,  Dutkiewicz J. Choroby przenoszone przez kleszcze: cz. I. Występowanie i biologia kleszczy, kleszczowe zapalenie mózgu,  borelioza  z  Lyme.  ”Medycyna Ogólna” 2008, 14:145-159

[8]  Cisak  E.,  Chmielewska-Badora  J.,  Zwoliński  J.,  Dutkiewicz  J.  Choroby  przenoszone  przez  kleszcze.  Cz. II.  Ludzka  anaplazmoza  granulocytarna,  babeszjoza,  bartonelozy,  tularemia,  gorączka  Q,  toksoplazmoza.  ”Medycyna Ogólna” 2008, 14:281-290

[9] Wilczyńska U., Sobala W., Szeszenia-Dąbrowska N. Choroby  zawodowe  stwierdzane  w  Polsce  w  2012  r. ”Medycyna Pracy” 2013, 64 (3): 317-326

[10] Vanderhoof-Forschner K. Everything  you  Need  to  Know about Lyme Disease and Other Tick-borne Disorders.John Wiley and Sons Co., New York 1997

[11]  Bhate  C.,  Schwartz  RA.  Lyme  disease:  Part  II.  Management and prevention. ”Journal of the American Academy of Dermatology” 2011, 64:639-653

[12] Clark R.P., Hu L.T. Prevention of lyme disease and other tick-borne infections. “Infectious Disease Clinics of North America” 2008, 22:381-396

[13] Borelioza i inne choroby przenoszone przez kleszcze w aspekcie narażenia zawodowego (poradnik dla lekarzy). Praca  zbiorowa  pod  red.  E.  Cisak  i  J.  Zwolińskiego.  Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2010

[14] Profilaktyka boreliozy i innych chorób przenoszonych przez  kleszcze  jako  chorób  zawodowych  (poradnik  dla  służb BHP, pracowników i pracodawców). Praca zbiorowa pod red. E. Cisak i J. Zwolińskiego. Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łodź 2011

[15] Kunz C. (red). Management of Tick-Borne Encephalitis. Compendium  of  Scientific  Literature. Baxter AG, Vienna 2006

[16] Plotkin  S.A. Correcting  a  public  health  fiasco:  The  need  for  a  new  vaccine  against  Lyme disease.  “Clinical Infectious Diseases” 2011, 52 (Suppl. 3): 271-275

[17]  Vázquez  M.,  Muehlenbein  C.,  Cartter  M.,  Hayes  E.B.,  Ertel  S.,  Shapiro  ED.  Effectiveness  of  personal  protective  measures to prevent Lyme disease. “Emerging Infectious Diseases” 2008, 14:210-216

[18]  Faulde  M.,  Uedelhoven  W.  A  new  clothing  impregnation  method  for  personal  protection  against  ticks  and  biting  insects.  “International  Journal  of  Medical  Microbiology” 2006, 296 (Suppl 40): 225-229

[19] Depka Prądziński A. Przeciw  kleszczom.  ”Drwal”  2010, 9:17