Zakres danych, definicje podstawowych pojęć i metodyka rejestrowania informacji

 

Dane statystyczne dotyczące wypadków przy pracy rejestrowane przez Eurostat

 

Eurostat jest Urzędem Statystycznym UE, do którego kraje członkowskie przekazują dane o wypadkach przy pracy. Istnieją dwa podstawowe źródła danych, z których Eurostat czerpie informacje na temat wypadków przy pracy. Pierwszym z nich jest system rejestrowania danych dotyczących wypadków przy pracy prowadzony w poszczególnych krajach członkowskich Unii Europejskiej i koordynowany przez Eurostat w ramach metodyki European Statistics on Accidents at Work - ESAW. W większości krajów UE statystyki dotyczące wypadków przy pracy są w pełni dostosowane do wytycznych ESAW. Umożliwia to przeprowadzanie analiz danych o wypadkach przy pracy w skali UE.

 

Drugim źródłem danych dotyczących wypadków przy pracy Eurostatu jest badanie modułowe, przeprowadzone metodą reprezentacyjną, która umożliwia uogólnianie wyników na populację generalną pt. „Wypadki przy pracy i problemy zdrowotne związane z pracą”. Badanie to co pięć lat jest dołączane, w formie modułu, do Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), które jest przeprowadzane we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej. Moduł ten został dołączony do  badania BAEL w roku 2007 i w roku 2013.

 

Definicje podstawowych pojęć w metodyce Eurostat

 

Opracowano na podstawie European Statistics on Accidents at Work (ESAW) Summary methodology, eurostat Methodologies & Working papers, 2012  

 

  • wypadek przy pracy – konkretne zdarzenie, które ma miejsce podczas wykonywania obowiązków zawodowych lub w czasie spędzonym w miejscu pracy i które doprowadza do urazu fizycznego lub psychicznego;
    • budzące wątpliwość zdarzenia objęte definicją wypadku przy pracy
      • wypadki, do których doszło na terenie zakładu pracodawcy innego niż ten, który zatrudnia poszkodowanego. Mogą to być wypadki, do których dochodzi w trakcie spotkań lub podczas świadczenia usług na terenie zakładu innego pracodawcy: wypadki, do których dochodzi w trakcie spotkań lub innych wizyt w miejscach znajdujących się poza terenem zakładu pracodawcy, w którym zwykle przebywa pracownik; wypadki podczas regularnych przerw, w tym przerw obiadowych, w miejscach zorganizowanych przez pracodawcę; wypadki podczas dostawy towarów do klientów lub podczas świadczenia takich usług, jak naprawy, konserwacja, załatwianie spraw itp. u klientów; podczas oddelegowania do innego pracodawcy na dłuższy okres lub podczas wykonywania czynności zawodowych w domu; wypadki, do których dochodzi podczas wykonywania w pracy innych czynności niemających związku z czynnościami zawodowymi poszkodowanego itp.;
      • wypadki w miejscach publicznych lub w publicznych środkach transportu podczas podróży odbywanej w czasie pracy:
        • wypadki drogowe, do których dochodzi w czasie pracy (na drogach publicznych, parkingach lub drogach prywatnych na terenie zakładu pracy). Wypadki samochodowe z udziałem przy pracy np. kierowców ciężarówek lub autokarów, pracowników których działalność zawodowa wiąże się z podróżami po drogach publicznych, pracowników okazjonalnie dojeżdżających na spotkania odbywające się poza biurem w czasie pracy lub do miejsc, w których pracodawca zorganizował czynności wykonywane podczas regularnych przerw, w tym przerw obiadowych;
        • wypadki, do których dochodzi w miejscu publicznym (chodnik, klatka schodowa itp.) lub w obiektach infrastruktury transportu zbiorowego (dworzec, port, lotnisko itp.) lub każdego środka transportu wykorzystywanego do podróży odbywanej w czasie pracy;
      • przypadki ostrego zatrucia;
      • umyślne działania innych osób.
    • zdarzenia niepodlegające definicji wypadku przy pracy
      • wypadki o charakterze czysto prywatnym: wypadki, podczas których poszkodowani nie znajdują się w swoim miejscu pracy i wykonują czynności niezwiązane z pracą;
      • wypadki w drodze do pracy lub z pracy: wypadki, do których dochodzi podczas podróży po zakończeniu pracy między miejscem pracy a miejscem zamieszkania lub miejscem stałego spożywania posiłku poza terenem przedsiębiorstwa lub podczas odbierania dzieci ze szkoły;
      • samookaleczenie;
      • wypadki z przyczyn ściśle naturalnych: wypadki, do których doszło tylko z powodu złego stanu zdrowia pracownika (np. z powodu choroby serca lub innych problemów zdrowotnych, które nagle ujawniły się w czasie pracy) i które nie mają oczywistego związku z działalnością zawodową poszkodowanego. Jednak wypadki do których doszło z powodu przyczyn naturalnych i innych przyczyn mających związek z pracą lub przyczyny mające związek z pracą spowodowały pogorszenie urazu są uznawane za wypadki przy pracy i powinny zostać zgłoszone do bazy ESAW – na przykład: jeżeli murarz zemdlał (przyczyna zdrowotna) jednak doznał urazu w wyniku upadku z rusztowania (przyczyna mające związek z pracą);
      • wypadki, którym ulegają osoby postronne przebywające na terenie przedsiębiorstwa, nawet jeżeli przyczyną takiego wypadku są czynności zawodowe wykonywane na terenie przedsiębiorstwa. Dotyczy to również członków rodziny, np. dzieci przebywające w przyzakładowym żłobku, nawet gdyby takie zdarzenia były objęte ubezpieczeniem.
  • śmiertelny wypadek przy pracy –  wypadek, w wyniku którego nastąpił zgon poszkodowanego w okresie nieprzekraczającym jednego roku od dnia wypadku. W praktyce większość państw członkowskich przesyła dane na temat wypadków śmiertelnych według metodyki rejestrowania obowiązującej w ich własnych krajowych statystykach, która jest odmienna od Eurostatu;
  • wypadki przy pracy, w wyniku których poszkodowany jest nieobecny w pracy przez więcej niż trzy dni kalendarzowe – wypadki przy pracy w wyniku których poszkodowany jest zdolny do pracy w piątym lub kolejnym dniu kalendarzowym, licząc od dnia, w którym doszło do wypadku (co najmniej 4 dni absencji). Przy obliczaniu absencji spowodowanej wypadkiem, według metodyki ESAW, należy brać pod uwagę pełne dni kalendarzowe (inaczej niż w artykule dyrektywy ramowej z 89/391/EWG, gdzie jest mowa o dniach roboczych), z wyłączeniem dnia wypadku;

 

Wskaźnik częstości i standaryzowany wskaźnik częstości

 

Oprócz liczby wypadków przy pracy Eurostat rejestruje i analizuje wskaźnik częstości wypadków przy pracy i standaryzowany wskaźnik częstości wypadków przy pracy:

  • Wskaźnik częstości występowania wypadków – liczba wypadków przy pracy na 100 000 osób zatrudnionych w populacji odniesienia. Populacją odniesienia wskaźnika mogą być osoby zatrudnione w Europie, w poszczególnych państwach członkowskich lub poszczególne grupy pracowników (podział ze względu na działalność gospodarczą, wiek itp.). Różne państwa członkowskie stosują odmienne źródła populacji odniesienia. Najczęściej jest to BAEL i dane dotyczące zatrudnienia pochodzące z rachunków narodowych. Odrębne wskaźniki częstości występowania wypadków oblicza się dla wypadków śmiertelnych i wypadków skutkujących ponad trzydniową nieobecnością w pracy.

 

 

  • Standaryzowany wskaźnik częstości występowania wypadków – wskaźnik częstości wypadków przy pracy (śmiertelnych lub skutkujących absencją powyżej 3 dni) przypadający na 100 000 zatrudnionych, który w obliczeniach uwzględnia udział sektorów podwyższonego ryzyka. Standaryzowany wskaźnik częstości wypadków przy pracy jest obliczany w odmienny sposób dla danych zarejestrowanych przed 2008 rokiem i inaczej dla danych rejestrowanych po 2008 roku. Wskaźnik dla danych zarejestrowanych przed 2008 rokiem został obliczony biorąc pod uwagę wypadki w dziewięciu rodzajach działalności gospodarczych:   
    • rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo,
    • przetwórstwo przemysłowe,
    • wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną gaz i wodę,
    • budownictwo,
    • handel hurtowy i detaliczny, naprawy,
    • hotele i restauracje,
    • transport, gospodarka magazynowa i łączność,
    • pośrednictwo finansowe,
    • obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
    Natomiast dla danych dotyczących wypadków zarejestrowanych od 2008 roku standaryzowany wskaźnik częstości jest obliczany wobec wypadków przy pracy w trzynastu rodzajach działalności gospodarczej:
    • Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo,
    • Przetwórstwo przemysłowe,
    • Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych,
    • Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją,
    • Budownictwo,
    • Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle,
    • Transport i gospodarka magazynowa,
    • Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi,
    • Informacja i komunikacja,
    • Działalność finansowa i ubezpieczeniowa,
    • Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości,
    • Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna,
    • Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca.
    Ponadto podczas obliczania standaryzowanego wskaźnika częstości wypadków bierze się pod uwagę tylko dane dotyczące wypadków przy pracy zgodne z populacją odniesienia danego kraju (np. gdy osoby pracujące na własny rachunek nie są uwzględniane w populacji referencyjnej są również wyłączone z obliczania liczby wypadków przy pracy).

 

Zakres danych gromadzonych w badaniu ESAW

 

Eurostat w ramach projektu ESAW rejestruje:

  • śmiertelne wypadki przy pracy
  • wypadki przy pracy, które skutkują ponad 3-dniową nieobecnością w pracy.

Eurostat rejestruje dane dotyczące wypadków przy pracy wszystkich pracujących, a więc osób pracujących w całej gospodarce krajów członkowiskich. Jednak część danych dotyczących wypadków przy pracy jest wysyłana przez państwa członkowskie dobrowolnie np. poszkodowanych: prowadzących działalność na własny rachunek, pracowników-członków rodziny, studentów lub osób wykonujących zawody podlegające zasadom poufności na mocy prawodawstwa krajowego (np. osoby pracujące w jednostkach budżetowych prowadzących działalność w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego, poza pracownikami cywilnymi).

 

Ze względu na różną zgłaszalność danych dotyczących wypadków przy pracy w poszczególnych krajach członkowskich UE, dane dotyczące wypadków przy pracy powodujących więcej niż 3 dni absencji są ważone w 12 krajach z 29 wysyłających dane do Eurostatu. Kraje te samodzielnie obliczają wagi lub przesyłają dane dotyczące zgłaszalności do Eurostatu, który następnie oblicza i przypisuje wagi dla poszczególnych krajów.

 

Zakres gromadzonych przez Eurostat danych dotyczących wypadków przy pracy w znacznym stopniu zależy od zakresu danych rejestrowanych przez państwa członkowskie. Eurostat zakłada ograniczony poziom porównywalności danych dotyczących wypadków przy pracy skutkujących absencją powyżej trzech dni w poszczególnych państwach członkowskich. Natomiast dane dotyczące wypadków śmiertelnych mają być porównywalne w znacznym stopniu. Pomimo wytycznych metodyki Eurostatu, zakładających że dane dotyczące wypadków przy pracy są rejestrowane we wszystkich rodzajach działalności gospodarczych, w niektórych państwach członkowskich nie są rejestrowane dane dotyczące wypadków przy pracy w wybranych rodzajach działalności gospodarczych (np. w rybactwie, działalności usługowej komunalnej, społecznej i indywidualnej, gospodarstwach domowych zatrudniających pracowników).

 

Należy zachować ostrożność podczas porównywania danych dotyczących wypadków przy pracy w poszczególnych krajach, pomimo znacznej harmonizacji systemu rejestracji danych w krajach członkowskich, wciąż istnieją zasadnicze różnice pomiędzy poszczególnymi krajami, np. w strukturze gospodarki, poziomie zgłaszalności wypadów przy pracy (wynikające przede wszystkim z metody rejestracji danych – na podstawie reprezentatywnej próby, sprawozdawczości prowadzonej przez inspekcję pracy urząd statystyczny lub państwową lub prywatną instytucję ubezpieczeniową), różnice w populacji objętej badaniem (np. wykluczenie wypadków drogowych z systemu rejestrowania wypadków przy pracy w Wielkiej Brytanii i Irlandii). Z tego powodu Eurostat korzysta z narzędzi zwiększających porównywalność danych dotyczących wypadków pochodzących z poszczególnych krajów, stosując: wagi wobec krajów o niepełnej zgłaszalności, standaryzowany wskaźnik częstości, wykluczenie wybranych rodzajów działalności gospodarczych podczas obliczania niektórych statystyk.

 

W celu porównania danych dotyczących wypadków przy pracy należy uwzględnić różnice w rejestrowaniu danych lub skorzystać ze, stworzonego w tym celu, standaryzowanego wskaźnika częstości wypadków przy pracy, który obliczany jest tylko dla wybranych rodzajów działalności gospodarczych.

 

W danych Eurostatu istnieje silne rozgraniczenie na dane zarejestrowane przed 2008 rokiem i od 2008 roku. Dane te różnią się pod względem metodyki rejestrowania (dane rejestrowane od 2008 roku są pełniej zharmonizowane z metodyką ESAW) oraz obliczania i generowania danych. Dane sprzed 2008 roku są w pewnym stopniu okrojone, ponieważ do tego czasu nie wszystkie kraje członkowskie w pełni wprowadziły metodykę ESAW. Dane rejestrowane od 2008 roku, są wyświetlane na stronie internetowej Eurostatu według dwóch sposobów generowania danych: moduł zawierający tylko informacje w wybranych rodzajach działalności gospodarczej oraz moduł uwzględniający w obliczeniach wszystkie rodzaje działalności gospodarczych. Ze względu na różnice metodyczne dane zgromadzone przez Eurostat przed 2008 rokiem nie są porównywalne do danych zarejestrowanych w 2008 roku i później.

 

Zakres informacji rejestrowanych przez Eurostat:

  • Kolejny numer karty wypadku w ciągu roku – niepowtarzalny kolejny numer karty wypadku w ciągu roku;
  • Rodzaj działalności gospodarczej pracodawcy – podstawowa działalność gospodarcza lokalnej jednostki zakładu pracy, w której zatrudniony jest poszkodowany, według klasyfikacji NACE (w Polsce Polskiej Klasyfikacji Działalności).
    • Podstawową działalność – rodzaj działalności o największej liczbie pracowników;
    • Lokalna jednostka zakładu pracy – umiejscowienie geograficzne działalności gospodarczej, w którym wykonuje się pracę lub które można uznać za siedzibę zakładu pracy. Jeżeli osoba wykonuje pracę w więcej niż jednym miejscu lub w domu, za jednostkę lokalną uznaje się to miejsce, z którego wydawane są polecenia lub z którego organizuje się pracę. Składa się ona zazwyczaj z jednego budynku, części budynku lub samodzielnego zespołu budynków. Jednostkę lokalną tworzy zatem grupa pracowników znajdujących się w tym samym miejscu. Zakład pracy może posiadać kilka jednostek lokalnych. Granice jednostki są wyznaczane przez granice zakładu.
  • Zawód poszkodowanego w wypadku – zawód poszkodowanego w chwili wypadku zgodnie z międzynarodową standardową klasyfikacją zawodów ISCO (w Polsce Klasyfikacja Zawodów i Specjalności);
  • Status zatrudnienia poszkodowanego – status zawodowy poszkodowanego: pracownik, osoba prowadząca działalność na własny rachunek, pracownik-członek rodziny itp. Dobrowolnie państwa członkowskie mogą doprecyzować czy praca ma charakter stały czy tymczasowy oraz czy obejmuje pełny czy niepełny wymiar czasu pracy;
  • Wiek poszkodowanego – w dniu wypadku, w latach;
  • Płeć poszkodowanego – mężczyzna, kobieta, płeć nieznana;
  • Obywatelstwo poszkodowanego – państwo, którego obywatelem jest poszkodowany. Jeżeli poszkodowany posiada więcej niż jedno obywatelstwo, należy podać obywatelstwo państwa, w którym osoba ta zgłosiła wypadek;
  • Położenie geograficzne miejsca wypadku – jednostka terytorialna, w której wydarzył się wypadek, podana w formie 5-cyfrowego kodu klasyfikacji NUTS 3;
  • Data wypadku – 8-cyfrowy kod dnia, w którym doszło do wypadku;
  • Godzina wypadku – pora dnia, w której doszło do wypadku;
  • Wielkość zakładu pracy – liczba pracowników zatrudnionych w lokalnej jednostce miejsca pracy, bez uwzględniania pracodawcy;
  • Rodzaj urazu – fizyczne skutki dla poszkodowanego, np. złamanie kości, rany itp.;
  • Umiejscowienie urazu – opis umiejscowienia urazu. Należy wybrać tylko jeden kod, jeżeli poszkodowany doznał kilku urazów umiejscowionych w różnych częściach ciała, należy wybrać najpoważniejszy uraz, np. amputacja jest urazem poważniejszym niż złamanie kości;
  • Dni niezdolności do pracy (ciężkość urazu) – liczba pełnych dni kalendarzowych, w których poszkodowany jest niezdolny do pracy z powodu wypadku przy pracy, z wyłączeniem dnia wypadku;
  • Współczynnik ważenia – wartość liczbowa mająca zastosowanie wówczas, gdy państwo członkowskie stosuje próbę przy gromadzeniu danych na temat wypadków. W Polsce nie stosuje się współczynnika ważenia;
  • Rodzaj miejsca wypadku – określa czy stanowisko pracy poszkodowanego było w zakładzie pracy czy poza nim (należy uwzględnić pojęcie „okazjonalnego stanowiska pracy” – odnoszącego się do zawodów, w których stanowisko pracy jest ruchome);
  • Miejsce powstania wypadku – miejsce pracy, pomieszczenia obszar wykonywania pracy lub ogólne środowisko pracy, w którym poszkodowany znajdował się lub pracował tuż przed wypadkiem gdzie wydarzył się wypadek;
  • Proces pracy – ogólny opis rodzaj pracy lub zadania wykonywanego przez poszkodowanego w chwili wypadku, przez dłuższy okres czasu. Nie musi być koniecznie powiązany z czynnością wykonywaną przez poszkodowanego w chwili wypadku. Zmienna ta nie opisuje ani zawodu poszkodowanego, ani szczegółowej czynności wykonywanej przez poszkodowanego w chwili wypadku;
  • Czynność wykonywana przez poszkodowanego w chwili wypadku – czynność wykonywana przez poszkodowanego w chwili wypadku lub tuż przed wypadkiem. W przeciwieństwie do procesu pracy, czynność wykonywana przez poszkodowanego odnosi się do krótkiego okresu czasu i jest precyzyjnie wyznaczona. Zmienna ta jest elementem łańcucha zdarzeń prowadzących do wypadku;
  • Wydarzenie będące odchyleniem od stanu normalnego – ostatnie zdarzenie odbiegające od normalnego procesu prac i prowadzące do urazu. W przypadku wielu, powiązanych ze sobą zdarzeń (łańcucha zdarzeń) należy zarejestrować wydarzenie ostanie, najbardziej zbliżone w czasie do chwili wypadku;
  • Wydarzenie powodujące uraz – wydarzenie, które spowodowało uraz u poszkodowanego. Zmienna ta opisuje, w jaki sposób poszkodowany doznał urazu (fizycznego lub psychicznego) w wyniku kontaktu z czynnikiem materialnym. Jeżeli nastąpiło kilka wydarzeń powodujących uraz, należy zarejestrować to wydarzenie, które spowodowało najpoważniejszy uraz;
  • Eurostat rejestruje trzy czynniki materialne powiązane z wypadkiem. Czynniki te mogą być różne, takie same, a w niektórych wypadkach czynnik materialny może nie występować. Czynnik materialny może mieć wpływ na wypadek, ale nie musi. Jeżeli istnieje kilka czynników materialnych, należy zarejestrować ten czynnik materialny, który ma najściślejszy związek z wypadkiem lub urazem, zazwyczaj jest to ostatni, najbardziej zbliżony w czasie do wydarzenia powodującego uraz, czynnik materialny związany ze zdarzeniem:
    • Czynnik materialny związany z czynnością wykonywaną przez poszkodowanego w chwili wypadku – narzędzie, maszyna, przedmiot, człowiek lub inny obiekt materialny używany przez poszkodowanego lub z którym poszkodowany wchodził w interakcję w chwili wypadku lub tuż przed wypadkiem. Jeżeli istnieje kilka czynników materialnych, należy zarejestrować ten czynnik materialny, który ma najściślejszy związek z wypadkiem lub urazem;
    • Czynnik materialny związany z wydarzeniem będącym odchyleniem od stanu normalnego – narzędzie, maszyna, przedmiot, człowiek lub inny obiekt materialny związany ze zdarzeniem odbiegającym od normy (ostatnim). Jeżeli istnieje kilka czynników materialnych, należy zarejestrować ostatni, najbardziej zbliżony w czasie do wydarzenia powodującego uraz;
    • Czynnik materialny związany z wydarzeniem powodującym uraz – narzędzie, maszyna, przedmiot, człowiek lub inny obiekt materialny, z którym zetknął się poszkodowany, lub źródło urazu psychologicznego;
  • Współczynnik ważenia dla danych dotyczących przyczyn i okoliczności – wartość liczbowa, stosowana gdy dane państwo członkowskie rejestruje wypadki przy pracy na podstawie doboru próby. Jeżeli, tak jak w Polsce, współczynnik ważenia nie ma zastosowania, to stosuje się wartość domyślną 1.

Informacje dotyczące przebiegu wypadku przy pracy w znacznej części podawane były przez państwa członkowskie dobrowolnie (podawanie niektórych zmiennych było opcjonalne). W 2008 roku większość państw członkowskich wdrożyła metodykę ESAW i rejestruje szerszy zakres informacji dotyczących wypadku, dla danych rejestrowanych od 2011 roku wszystkie zmienne opisujące przebieg wypadku przy pracy są obowiązujące.