Zakres danych, definicje podstawowych pojęć i metodyka rejestrowania informacji

Badanie aktywności ekonomicznej ludności ma bardzo długą tradycję, ponieważ jest prowadzone w krajach europejskich od roku 1960 (Labour Force Survey - LFS). Obecnie LFS jest przeprowadzane we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej na podstawie tych samych ogólnych wytycznych metodyki, koordynowanych przez Europejski Urząd Statystyczny – Eurostat. Szczegóły badania, takie jak wielkość i wymiana próby są już dobierane indywidualnie dla każdego kraju. Głównym celem badania BAEL jest monitorowanie aktywności ekonomicznej obywateli poszczególnych państw członkowskich UE, poprzez określenie liczby pracujących, bezrobotnych i nie aktywnych zawodowo wśród osób w wieku 15 i więcej. W ramach badania są również zbierane podstawowe informacje na temat grup aktywności ekonomicznej m.in.: zawód wykonywany, czas pracy, metody poszukiwania pracy przez osoby bezrobotne, wiek, poziom wykształcenia i inne.

Dodatkowe informacje są zbierane w modułach (ad hoc module) dołączanych do badania co pewien czas. W 1999, 2007 i 2013 roku do badania BAEL dołączono moduł dotyczący wypadków przy pracy i problemów zdrowotnych związanych z pracą.

LFS jest ankietowym badaniem gospodarstw domowych, przeprowadzanym metodą reprezentacyjną. Co kwartał badana jest próba, która umożliwia uogólnianie wyników badania na populację generalną. Do członków gospodarstwa domowego zaliczono osoby:

• obecne w gospodarstwie domowym (zameldowane na pobyt stały lub czasowy, przebywające lub zamierzające przebywać bez zameldowania przez okres 12 miesięcy lub więcej),
• nieobecne (uwzględniany jest całkowity czas nieobecności faktycznej i planowanej) przez okres do 12 miesięcy (np. osoby przebywające czasowo za granicą, w gospodarstwie zbiorowym lub w innym gospodarstwie domowym w kraju przez okres krótszy niż 12 miesięcy).

Od III kwartału 2012 r. poza zakresem badania pozostają osoby przebywające za granicą, a także osoby mieszkające w gospodarstwach zbiorowego zakwaterowania (takich jak: hotele pracownicze, domy studenckie, internaty, domy opieki społecznej, itp.), 12 miesięcy lub więcej – do II kwartału 2012 r. było to powyżej 3 miesięcy. W związku z tym liczba ludności w wieku 15 lat i więcej uzyskana po uogólnieniu wyników badania jest mniejsza o około 1,799 tys. od szacowanej liczby ludności. Od I kwartału 2004 r. badaniem objęci są również cudzoziemcy będący członkami gospodarstw domowych w wylosowanych mieszkaniach, jeżeli spełniają powyższe kryteria [1].

Badanie BAEL przeprowadzane jest w sposób ciągły, co oznacza, że w każdym tygodniu ankieterzy odwiedzają określoną liczbę (w 2014 r. 4208) losowo wybranych mieszkań i zbierają dane o aktywności ekonomicznej w tygodniu poprzednim, wszystkich osób zamieszkałych w wylosowanych mieszkaniach w wieku 15 lat i więcej. Każdego tygodnia dobierana jest inna próbka mieszkań. Dobór prób odbywa się wg zasad tzw. schematu rotacyjnego, w 2012 kwartalna próba wynosiła 54704 mieszkań [1].

Moduł dodatkowy (ad hoc module) badań aktywności ekonomicznej ludności dotyczący wypadków przy pracy i problemów zdrowotnych związanych z pracą

Co roku badanie podstawowe BAEL uzupełniane jest innym dołączanym modułem o tematyce związanej z rynkiem pracy. W latach 1999, 2007 i 2013 dołączany moduł dotyczył wypadków przy pracy i problemów zdrowotnych związanych z pracą. Celem tego modułu jest określenie liczby osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy oraz skutków tych wypadków (rodzaj urazu, długość absencji spowodowanej wypadkiem). Badanie pozwala także na określenie czynników, które mają niekorzystny wpływ na samopoczucie lub zdrowie fizyczne pracowników, a także skali odczuwanych problemów zdrowotnych związanych z pracą (rodzaj chorób i dolegliwości) i ich wpływ na codzienną aktywność zawodową i pozazawodową.

Istotną cechą badania BAEL jest opieranie się na subiektywnej ocenie respondentów wobec wszystkich zadawanych pytań (aktywności ekonomicznej, miejsca pracy, wykształcenia itp.). W przypadku badania modułowego respondenci proszenie są o subiektywną ocenę wpływu czynników występujących w ich miejscu pracy na samopoczucie lub zdrowie fizyczne pracujących, a także odwoływanie się do subiektywnej diagnozy stanu zdrowia (odczuwanych chorób i dolegliwości) i pamięci o wypadkach przy pracy. Stanowi to zarówno o wartości dodanej badania, umożliwiając określenie skali narażenia na czynniki uciążliwe, lecz nieprzekraczającej normatywów higienicznych, jak i jego słabości związanej z możliwością konfabulacji badanych.

Słownik pojęć [2]:

• Warunki pracy jest to zespół czynników występujących w środowisku pracy wynikających z procesu pracy oraz czynników związanych z wykonywaniem pracy. Na środowisko pracy składają się: czynniki fizyczne (np. oświetlenie, hałas, mikroklimat), chemiczne (np. substancje toksyczne) oraz biologiczne (np. bakterie), występujące na obszarze miejsca pracy (np. w hali fabrycznej, na stanowisku pracy), jak i na obszarze otaczającym zakład pracy;
• Narażenie (zagrożenie) odnosi się do wymienionych w ankiecie ZD-G czynników psychologicznych (dokuczanie i prześladowanie – w tym mobbing, przemoc lub zagrożenie przemocą, itd.), które mogą poważnie wpłynąć na samopoczucie psychiczne pracownika oraz czynników fizycznych, na które składają się czynniki środowiska pracy takie jak czynniki chemiczne – toksyczne, drażniące, uczulające, rakotwórcze, pyły przemysłowe – zwłókniające i inne, promieniowanie laserowe, jonizujące, nadfioletowe, podczerwone, pole elektromagnetyczne, mikroklimat zimny lub gorący, hałas, wibracja, czynniki związane z uciążliwością pracy, czynniki związane z maszynami szczególnie niebezpiecznymi bądź inne czynniki mające niekorzystny wpływ na zdrowie fizyczne pracownika. Może oznaczać wykonywanie nietypowych ruchów ciała przy pracy, nadmierny wysiłek, wchodzenie w kontakt z niebezpiecznymi materiałami lub czynnikami środowiska pracy bądź świadomość zagrożenia ryzykiem wypadków.
• Narażenie na czynniki niebezpieczne odnosi się do manipulowania, dotykania, wdychania itd. czynników chemicznych (chemikaliów, pyłów, spalin, etc.) lub istnienia innych typów czynników (pozycja ciała w czasie pracy, ruchy, wibracje, hałas, ryzyko wypadków, itp.) które mogą mieć poważne skutki dla zdrowia fizycznego pracowników.
• Główne narażenie odnosi się do narażenia, które w sposób oczywisty występuje częściej lub jest bardziej intensywne niż wynika to z doświadczeń ludzi wyniesionych z codziennego życia.
• Zdrowie fizyczne odnosi się do wszystkich aspektów zdrowia nie związanych ze zdrowiem psychicznym.
• Presja czasu lub nadmierne obciążenie ilością pracy odnoszą się do wymagań dotyczących czasu, w którym należy wykonać pracę lub do żądań odnośnie ilości pracy do wykonania w określonym czasie. Wymagania te przekraczają możliwości fizyczne i psychiczne respondenta. Sama terminowość wykonania jakiejś pracy nie jest tutaj czynnikiem decydującym. Należy również wziąć pod uwagę realność spełnienia oczekiwań pracodawcy, własne możliwości psychofizyczne oraz czas potrzebny na wywiązanie się z nałożonych przez pracodawcę (bezpośredniego przełożonego) zadań.
• Przemoc lub zagrożenie przemocą odnosi się do stosowania siły fizycznej przeciwko innej osobie lub grupie osób, które może doprowadzić do wyrządzenia krzywdy: fizycznej (urazu), seksualnej lub psychologicznej. Nękanie i zastraszanie odnosi się do zamierzonego użycia środków nacisku psychicznego (w tym mobbing) przeciwko innej osobie lub grupie osób, które może zaszkodzić fizycznemu, psychicznemu, duchowemu moralnemu lub społecznemu rozwojowi respondenta. Inny, pokrewny termin: przemoc psychologiczna jest zawarty w tej kategorii i również jest stosowany.
• Osobozagrożenia jest to suma działających na pracownika, szkodliwych czynników. Jeżeli na każdego pracownika działa tylko jeden czynnik szkodliwy, wówczas suma osobozagrożeń jest równa liczbie osób narażonych na czynniki szkodliwe.
• Wypadki przy pracy – pojęcie zbieżne z definicją ESAW. Wyjątkiem, są wypadki prowadzące do urazu psychicznego, które ze względu na trudności w rozróżnieniu pomiędzy odrębnym zjawiskiem prowadzącym do szkody psychicznej a problemem psychicznym spowodowanym lub pogorszonym na skutek pracy nie są uwzględnione w badaniu modułowym. Za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:
  • podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych oraz czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;
  • w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.
  W ramach definicje uwzględniane są również zdarzenia traktowane na równi z wypadkiem przy pracy, określone w ustawie o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
  Termin „podczas wykonywania pracy” oznacza “w trakcie działalności zawodowej lub w czasie godzin pracy”. Uwzględniono każdy wypadek w czasie godzin pracy, nawet jeśli nie zdarzył się w czasie zwykle wykonywanych zajęć lub miejscu pracy ankietowanej osoby. Stąd też termin „w czasie godzin pracy” dotyczy wszystkich typów wypadków w miejscach publicznych lub środkach transportu, niezależnie od faktu, czy jest to zwykłe miejsce pracy, czasu podróży w trakcie wykonywania pracy.
  Wszystkie pozostałe rodzaje wypadków, takie jak:
  • wypadki, które miały miejsce w trakcie przejazdów pomiędzy domem a miejscem pracy (wypadki w czasie dojazdów do pracy),
  • wypadki w czasie lunchu lub innej przerwy jeśli osoba opuszcza teren zakładu,
  • wypadki w domu i w czasie wolnym,
  • wypadki drogowe i transportowe w czasie osobistych zajęć,
  nie zostały uwzględnione.

• Problem zdrowotny związany z pracą to dolegliwość zdrowotna, która powstała lub pogłębiła się w wyniku niekorzystnych czynników występujących w środowisku pracy (np. narażenie na pył, związki chemiczne) lub specyfiki pracy (np. praca w hałasie, pod ciągłą presją czasu) i była odczuwana w okresie ostatnich 12 miesięcy, bez względu na jej ciężkość i czas trwania. Problemem zdrowotnym mogła być wszelka dolegliwość fizyczna lub psychiczna, jak np.: choroba zakaźna, zawodowa, problemy ze skórą, słuchem, oddychaniem, narządami wewnętrznymi, bóle głowy, oczu, szyi, nadgarstka, ramion, stóp, a także stres, depresja, niepokój itp.
• Najpoważniejsza dolegliwość – dolegliwość, która według subiektywnej opinii osoby badanej miała największy wpływ na jej codzienną aktywność (zarówno w pracy, jak i poza pracą) w okresie ostatnich 12 miesięcy.
• Łączna liczba dni niezdolności do pracy z powodu najpoważniejszej dolegliwości w ciągu ostatnich 12 miesięcy obejmuje nie tylko dni zwolnień lekarskich lecz wszystkie dni kalendarzowe (łącznie z sobotą i niedzielą), w których osoba nie mogła pracować z powodu tego problemu.

[1] Aktywność ekonomiczna ludności Polski II kwartał 2014 r., GUS, Warszawa 2014

[2] Wypadki przy pracy i problemy zdrowotne związane z pracą, GUS, Warszawa 2014