Kontrola społeczna a przeciwdziałanie dewiacyjnym zachowaniom w przedsiębiorstwach

 

Kontrola społeczna a przeciwdziałanie dewiacyjnym zachowaniom w przedsiębiorstwach

 

Autor: Agnieszka Szczygielska,. Źródło: „Psychologia w biznesie. Nowe perspektywy”. Z. Ratajczak (red.), D. Ochnik (współpraca). Warszawa: Wydawnictwo Difin, 2015, s. 203-218

 

Wstęp

Wiek XX nie bez przyczyny został nazywany „wiekiem zmian” [Sztompka, 2012, s. 515], a  konsekwencje zapoczątkowanych w tym okresie przemian gospodarczo-politycznych są do dziś odczuwalne m.in. w środowisku pracy. Polski przełom ustrojowy roku 1989 pozwolił z jednej strony na uruchomienie długotrwałego procesu transformacji, prowadzącego do wolnego rynku i demokracji, z drugiej jednak zrodził wiele negatywnych zjawisk, składających się na „traumę wielkiej zmiany” [Długosz, 2008]. Wśród tych negatywnych zjawisk najczęściej wymienia się: powstanie nierówności społecznych, bezrobocie, pauperyzację podstawowych grup społecznych, czy wreszcie patologię stosunków pracy w sektorze prywatnym (Długosz, 2008, s. 12], skutkującą  zdecydowaną przewagą atrakcyjności państwowego zakładu pracy nad prywatnym [Falkowska, 1997, s. 180-181 za: Walczak-Duraj, 2010, s. 349-350].

Przejście od społeczeństwa industrialnego do informacyjnego i związane z tym procesem przemiany technologiczne, ekonomiczne i społeczne, poza niezaprzeczalnymi skutkami pozytywnymi (takimi jak: przyspieszenie postępu naukowego, technicznego, medycznego, poniesienie poziomu życia, wzrost dobrobytu), przyniosły również zjawiska niepożądane, takie jak spadek popytu na pracę i wciąż zmieniające się zapotrzebowanie na nowe kwalifikacje i kompetencje [Przyłęcki, 2014, s. 11].

Nowe technologie i procesy produkcyjne, które miały jedynie podnieść efektywność i jakość pracy, wpłynęły także na relacje społeczne między pracownikami i psychospołeczne warunki pracy. Symbolem nowej formy organizacji pracy w społeczeństwie informacyjnym stała się tzw. telepraca, która powoduje, że kontakty społeczne między pracownikami przyjmują wirtualny charakter, a intensywność tych interakcji może wiązać się z izolacją w najbliższym, rzeczywistym otoczeniu [Wallace, 2001 za: Walczak-Duraj, 2010, s. 343]. 

Co więcej, rozmaite procesy społeczne, będące skutkiem  procesu transformacji, takie jak zerwanie ciągłości historycznej, osłabienie więzi sąsiedzkich, prywatyzacja przestrzeni, czy wzrost mobilności, doprowadziły do osłabienia nieformalnej kontroli społecznej [Burdziej, 2014, s. 120]. W roku 1989 niemal z dnia na dzień pojawił się imperatyw stosowania nowych wartości, niezgodnych z dotychczasowym doświadczeniem, a dużej części polskiego społeczeństwa nie udało się wykształcić nowego habitusu [por. Bourdieu, Passeron, 1990; Jacyno, 1997], niezbędnego do odnalezienia swojego miejsca w społeczeństwie. W nowej rzeczywistości osłabienie nieformalnej kontroli społecznej było skutkiem m.in. obawy przed naruszeniem specyficznie pojętej wolności jednostki (niechęć do „wtrącania się”) oraz starchu przed konsekwencjami interwencji [Burdziej, 2014, s.120].

Konsekwencją zmian przełomu XX i XXI wieku na poziomie relacji społecznych w środowisku pracy są nowe, niekorzystne zjawiska związane z zaburzeniami więzi społecznych między pracownikami. Podczas konferencji pt. „Praca-więź-integracja. Wyzwania w życiu jednostki i społeczeństwa” Danuta Walczak-Duraj [2014] zwróciła uwagę na jedno z takich zjawisk, tj. kontrideologię pracy, która może prowadzić do zaburzenia spójności i porządku funkcjonalnego środowiska pracy [por. Salinger 1976], a w efekcie do dezintegracji społecznej tego środowiska [por. Pospieszyl, 2012, s. 18]. W przedsiębiorstwach coraz częściej obserwuje się takie symptomy zaburzeń funkcjonalnych, jak: marginalizacja czy wykluczenie społeczne pełnych grup pracowników, stosowanie przemocy, mobbingu, czy stygmatyzacji. Te oraz wiele innych negatywnych zjawisk przekłada się na psychospołeczne warunki pracy, które mogą wpływać na wzrost poziomu stresu związanego z pracą [Widerszal-Bazyl 2006].

Wyniki badań wskazują, że stres doświadczany przez pracowników odbija się na funkcjonowaniu całej organizacji. Niektórzy eksperci szacują nawet, że jest on odpowiedzialny za 60-80% wypadków w miejscu pracy [Widerszal-Bazyl, 2002]. Wypadki przy pracy natomiast, poprzez swoje negatywne skutki zarówno dla jednostki, jak i dla społeczności, dezintegrują system społeczny zakładu pracy [Walczak-Duraj, 2010, s. 106], zaburzają jego porządek operacyjno-funkcjonalny [Łucewicz, Stalewski, 1994, s. 53] i wpływają negatywnie zarówno na mikro, jak i makrostruktury społeczne. Według danych GUS [2014, s. 3] w ciągu pierwszych trzech kwartałów 2014 r. w wypadkach przy pracy zostało poszkodowanych ponad 59 tys. osób, a wyniki analiz CIOP-PIB wskazują, że całkowite społeczne koszty wypadków przy pracy, zarejestrowanych przez GUS w 2012 r. wyniosły ok. 4,3 mld zł [Koradecka, 2014]. Na tym tle warty podkreślenia wydaje się fakt, że większość z wypadków przy pracy, zarejestrowanych przez GUS w 2014 r. [2014, s. 15], wynikała z nieprawidłowych zachowań ludzi. Można zatem oczekiwać, że przeciwdziałanie dezintegracji społecznej zakładów pracy może przełożyć się na zmniejszenie liczby ofiar wypadków przy pracy i zmniejszenie społecznych kosztów wypadków.

 

Literatura

  • Bourdieu P., Passeron J.C. (1990). Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania. Warszawa: PWN. 
  • Burdziej S. (2014). Efektywność nieformalnej kontroli społecznej. Próba pomiaru na przykładzie praktyki sądowej. Profilaktyka społeczna i resocjalizacja, 23, s. 117-137
  • Długosz P. (2008). Trauma wielkiej zmiany na Podkarpaciu. Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS
  • GUS (2014). Monitoring rynku pracy. Wypadki przy pracy w okresie I—III kwartał 2014 r. (on-line). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, http://www.stat.gov.pl (dostęp: 13.01.2015 r.)
  • Jacyno M. (1997). Iluzje codzienności. O teorii socjologicznej Pierre’a Bourdieu. Warszawa: IFiS PAN.
  • Koradecka D. (2014). Społeczne koszty wypadków przy pracy. Referat wygłoszony podczas Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i Kasy Ubezpieczenia Społecznego „Ubezpieczenia społeczne z tytułu wypadków przy pracy”. Toruń, 2021 listopada 2014 r.
  • Pospieszyl I. (2012). Patologie społeczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
  • Przyłęcki P. (2014). Flexicurity – współczesna koncepcja regulacji rynku pracy. Humanizacja Pracy, 1(275), s. 11-30.
  • Seliger M. (1976). Ideology and Politics. London: Allen and Unwin
  • Sztompka P. (2012). Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków: Wydawnictwo Znak.
  • Walczak-Duraj D. (2010). Socjologia dla ekonomistów, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
  • Walczak-Duraj D. (2014). Kontrideologia pracy jako czynnik dezintegracji społecznej. Referat wygłoszony podczas konferencji „Praca – Więź – Integracja. Wyzwania w życiu jednostki i społeczeństwa”. Katowice, 9-10 kwietnia 2014 r.
  • Widerszal-Bazyl M. (2002). Stres psychospołeczny w pracy – pojęcie, źródła i konsekwencje, różnice indywidualne, prewencja.[W:]D. Koradecka (red.). Nauka o pracy – bezpieczeństwo, higiena, ergonomia. Tom 5: Czynniki psychologiczne i społeczne. Warszawa: CIOP.
  • Widerszal-Bazyl M., Najmiec A. (2006). Stres w pracy mechaników lotniczych. Bezpieczeństwo Pracy-Nauka i Praktyka, 11(422), s. 26-29.