Skuteczność programów modyfikacji zachowań niebezpiecznych - doświadczenia zagraniczne

 

Skuteczność programów modyfikacji zachowań niebezpiecznych - doświadczenia zagranicznych przedsiębiorstw

 

Autor: dr Małgorzata Pęciłło, Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy, Źródło: Bezpieczeństwo Pracy – Nauka i Praktyka,  11/2010, s. 16-19

W serwisie przedstawiono programy modyfikacji zachowań niebezpiecznych, które są określane jako zespół technik ukierunkowanych na zachęcanie lub zniechęcanie pracowników do z góry określonych zachowań w celu zapobie­gania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym. Programy te od wielu lat są uważane za skuteczne narzędzie prewencji wypadkowej i promowane przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych oraz Kanadzie. Obecnie programy modyfikacji zachowań niebezpiecznych cieszą się coraz większym powodze­niem również w Europie i mogą stanowić metodę doskonalenia systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwach

 

Wprowadzenie

 

Program modyfikacji zachowań niebez­piecznych to zespół technik ukierunkowanych na zachęcanie lub zniechęcanie pracowników do określonych zachowań w celu zapobie­gania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym. Wdrożenie takiego programu wymaga ustalenia jego celów, wypracowania metod obserwacji, rejestrowania i analizy przyczyn zachowań niebezpiecznych wśród pracowników oraz stworzenia efektywnego systemu komunikacji. Przez zachowanie niebezpieczne (ryzykowne) należy rozumieć każde zachowanie pracownika lub innej osoby przebywającej na terenie zakładu, polegające na nieprzestrzeganiu przepisów i zasad bezpieczeństwa, a także tolerowa­nie takich zachowań przez osoby trzecie. Do najczęstszych zachowań niebezpiecznych, obserwowanych wśród pracowników zalicza się te, które odnoszą się do:

 

 

  • stosowania maszyn, narzędzi i innych urządzeń (stosowanie nieodpowiednich urzą­dzeń do danej pracy, użytkowanie ich w sposób nieprawidłowy lub użytkowanie będących w złym stanie, bez przeglądów okresowych, niespełniających obowiązujących wymagań, nieposiadających lub posiadających w złym stanie osłony oraz urządzenia ochronne)
  • stosowania środków ochrony indywidu­alnej (niestosowanie ich, niewłaściwe stoso­wanie lub stosowanie ochron uszkodzonych)
  • stanowiska pracy (ogólny nieporzą­dek na stanowisku pracy, śmieci, odpady na podłodze, rozlane ciecze, zastawione dojścia do stanowisk pracy)
  • niewłaściwego zachowania pracowników (wykonywanie prac bez uprawnień, odpo­wiednich zezwoleń, niezgodnie z instrukcją czy procedurą, samowolne, nieodpowiedzialne zachowanie się pracownika, brawura, spoży­wanie alkoholu w miejscu pracy, przystępo­wanie do pracy pod wpływem alkoholu, przy­mykanie oczu na niebezpieczne zachowania innych czyli nieme przyzwolenie, niezgłaszanie zauważonych zagrożeń i zaistniałych niebez­piecznych zdarzeń).

 

Podstawowe zasady realizacji programów modyfikacji zachowań niebezpiecznych

 

Określone postawy i zachowania pracowni­ków mogą być następstwem wielu czynników nie tylko wynikających z niejasnych zasad funk­cjonujących w organizacji, braku skutecznych szkoleń i przepływu informacji oraz braku świa­domości zagrożeń wśród pracowników, ale też świadomych ich wyborów czy też naśladowania postępowania innych osób. Identyfikacja przyczyn zachowań niebezpiecznych powinna stanowić punkt wyjścia do podjęcia działań naprawczych ukierunkowanych na uniknięcie takich zachowań w przyszłości. Należy przy tym pamiętać, że nie da się wdrożyć skutecznie programu modyfikacji zachowań niebez­piecznych bez pełnego udziału bezpośrednio zainteresowanych, a więc wszystkich pracow­ników objętych programem. Każde wdrożenie takiego programu powinno być poprzedzone szkoleniem pracowników, w trakcie którego należy przedstawić cele wdrażanego programu oraz zasady jego realizacji. Ponadto konieczne jest określenie mierników, które umożliwią ocenę skuteczności programów modyfikacji zachowań niebezpiecznych. Do podstawo­wych mierników można zaliczyć między innymi wskaźniki wypadków przy pracy, poziomu absencji oraz poziomu kultury bezpieczeń­stwa. Więcej na temat kultury bezpieczeństwa można przeczytać w publikacjach naszego miesięcznika [1, 2].

 

 

Rys. 1. Wdrażanie programu modyfikacji zachowań niebezpiecznych

 

Ocena sytuacji przedsiębiorstwa z wyko­rzystaniem wymienionych mierników powinna zostać przeprowadzona przed rozpoczęciem wdrażania programu, a także okresowo w trakcie jego realizacji oraz po zakończeniu. Schemat wdrażania programu modyfikacji zachowań niebezpiecznych został przedsta­wiony na rys. 1.

 

Wyniki wdrożenia programów modyfikacji zachowań niebezpiecznych w wybranych przedsiębiorstwach zagranicznych

 

Programy modyfikacji zachowań niebez­piecznych od wielu lat są uważane za skutecz­ne narzędzie prewencji wypadkowej, promo­wane przede wszystkim w Stanach Zjedno­czonych oraz Kanadzie. Zagadnienia pomiaru niebezpiecznych zachowań pracowników i ich modyfikacji są od wielu lat przedmio­tem licznych badań. Od roku 1980 badania dotyczące programów modyfikacji zacho­wań niebezpiecznych prowadził w Stanach Zjednoczonych Thomas R. Krause [3], który wykazał, że wdrożenie programu wpływa na zmniejszenie liczby wypadków przy pracy oraz, że występuje ścisła korelacja pomiędzy wynikami wdrożenia programu a poziomem kultury bezpieczeństwa.

 

Wyniki innych badań prowadzonych w latach 80. i 90. ubiegłego wieku również wskazują pozytywny wpływ wdrożonych pro­gramów na zmianę zachowań pracowniczych, której konsekwencją jest spadek liczby wypad­ków przy pracy, a w rezultacie ograniczenie kosztów ponoszonych przez pracodawcę z tytułu niewłaściwych warunków pracy [4, 5]. Badania prowadzono dla poszczególnych grup zawodowych i wykazano pozytywny wpływ wdrożenia takich programów na po­ziom bezpieczeństwa, np. wśród dekarzy [6]; robotników produkcyjnych [7] i pracowników biurowych [8]. Rosnące zainteresowanie tymi programami obserwuje się w pozostałych krajach Ameryki, w Australii, a obecnie - także w Europie.

 

Nowsze, prowadzone przez Zohara na po­czątku XXI wieku badania w przedsiębior­stwach izraelskich także potwierdzają sku­teczność programów modyfikacji zachowań niebezpiecznych [9]. W jednym z badanych zakładów, zajmującym się remontem maszyn i innych urządzeń produkcyjnych, od chwili rozpoczęcia interwencji, nastąpiło podwyż­szenie poziomu zachowań probezpiecznych (służących uwrażliwieniu na sprawy bezpie­czeństwa) w określonej tam grupie ekspery­mentalnej (z 9% do 58%), przy jednoczesnym braku zmian w grupie kontrolnej (niepoddanej interwencji). W grupie eksperymentalnej trzykrotnie spadła częstotliwość wypadków przy pracy, nastąpił wzrost liczby osób stosu­jących ochronniki słuchu oraz poziomu kultury bezpieczeństwa o 50%. Pozytywne zmiany utrzymywały się również po zakończeniu projektu (rys. 2.).

 

 

Rys. 2. Zmiany w poziomie zachowań pracowniczych w kolejnych tygodniach wdrożenia programu zachowań probez- piecznych w zakładzie remontowym [9, s. 156]

 

Uzyskane i opublikowane przez tego samego autora rok później wyniki kolejnych badań potwierdzają opisane wcześniej tezy i spostrzeżenia [10]. Kolejna interwencja w badanych przez niego przedsiębiorstwach trwała 12 tygodni, ale obserwacje zachowań niebezpiecznych oraz probezpiecznych przez niezależnych obserwatorów rozpoczęto na 8 tygodni przed nią i kontynuowano je także po jej zakończeniu. W rafinerii, na wydziale produkcji oraz dystrybucji, w 6. tygodniu wdrażania projektu programów modyfikacji zachowań niebezpiecznych, odnotowano wzrost poziomu zachowań probezpiecznych, polegających na informowaniu przełożonych o zaobserwowanych niepokojących zdarze­niach i faktach, a także na kontaktowaniu się przełożonych z podwładnymi w celu omówienia zachowań ryzykownych. Na wy­dziale produkcyjnym nastąpił wzrost tego typu zachowań z 35% do 50% do momentu zakończenia interwencji (20 tydzień trwania projektu) i następnie do 70% w kolejnych tygodniach po jego zakończeniu (rys. 3.).

 

 

Rys. 3. Odsetek zachowań ryzykownych i probezpiecznych w kolejnych tygodniach wdrażania projektu modyfikacji zachowań niebezpiecznych w rafinerii na wydziale produkcyjnym [10, s. 10]

 

Podobnie było na wydziale dystrybucji, gdzie poziom zachowań probezpiecznych wzrósł w ciągu 20 tygodni z 25% do 40%, a następnie, po zakończeniu interwencji - do 65% (rys. 4.). Na wydziale produkcji, wraz ze wzrostem zachowań probezpiecznych, od­notowano spadek zachowań niebezpiecznych odnoszących się do niestosowania się do zasad bezpieczeństwa pracy w trakcie wykonywania prac elektrycznych oraz przemieszczania się w strefach niebezpiecznych. Na wydziale dystrybucji odnotowano spadek zachowań niebezpiecznych odnoszących się do nie­stosowania środków ochrony indywidualnej i prac związanych z utrzymaniem obiektów produkcyjnych (czyszczenie urządzeń i ciągów komunikacyjnych z oleju).

 

 

Rys. 4. Odsetek zachowań ryzykownych i probezpiecznych w kolejnych tygodniach wdrażania projektu modyfikacji zachowań niebezpiecznych w rafinerii na wydziale dystrybucji [10, s. 10]

 

Podobne wyniki odnotowano w piekarni [10], gdzie wzrostowi zachowań probezpiecznych towarzyszył spadek zachowań ryzykownych oraz zdarzeń niebezpiecznych związanych z użytkowaniem maszyn (głów­nie w odniesieniu do zagrożeń powodowa­nych ruchomymi lub gorącymi elementami), ręcznym przemieszczaniem materiałów oraz utrzymaniem obiektów w należytym stanie technicznym (głównie usuwanie mokrych plam z podłogi). Zachowania probezpieczne wzrosły z 62% w momencie rozpoczęcia interwencji (9 tydzień projektu) do 75% po jej zakończeniu (21 tydzień realizacji projektu). W kolejnych tygodniach po zakończeniu interwencji poziom zachowań probezpiecznych utrzymywał się na poziomie ok. 68-72%. Jednocześnie od­setek zachowań niebezpiecznych związanych z obsługą maszyn (głównie w odniesieniu do ruchomych lub gorących elementów), ręcznym przemieszczaniem ciężarów oraz utrzymaniem zakładu w należytym stanie (głównie czyszczenie mokrych podłóg) spadł niemalże do zera (rys. 5.).

 

Rys. 5. Odsetek zachowań ryzykownych i probezpiecznych w kolejnych tygodniach wdrażania projektu modyfikacji zachowań niebezpiecznych w piekarni [10, s. 13]

 

 

Uzyskane wyniki wdrażania programów modyfikacji zachowań niebezpiecznych pozwalają stwierdzić, iż prowadzone w ra­mach przedstawionych projektów działania w znacznym stopniu przyczyniły się do zwięk­szenia świadomości pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Widać wyraź­nie, iż przedsiębiorstwa, w których działania te prowadzone były systematycznie, osiągają coraz lepsze wyniki w postaci wyższego po­ziomu kultury bezpieczeństwa oraz niższych wskaźników zachowań niebezpiecznych i wyższych wskaźników zachowań probezpiecznych.

 

Podsumowanie

 

Programy modyfikacji zachowań niebez­piecznych stanowią skuteczne narzędzie prewencji wypadkowej, co potwierdzają przytoczone w artykule przykłady. Narzę­dzie to może być stosowane zarówno przez przedsiębiorstwa, które już wdrożyły system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, jako metoda służąca jego doskonaleniu, jak również przez przedsiębiorstwa, które takiego systemu nie wdrożyły, ale są zainteresowane poprawą kultury bezpieczeństwa.

 

Jednocześnie należy mieć na uwadze, że w piśmiennictwie, głównie amerykańskim, pojawiają się krytyczne opinie na temat wdra­żania do praktyki przedsiębiorstw programów modyfikacji zachowań niebezpiecznych [11]. Głównym zarzutem jest zrzucanie przez pracodawców na pracowników winy i odpo­wiedzialności za wypadki przy pracy i choroby zawodowe. Krytyka ta jest zasadna, jeśli u pod­staw wprowadzania takich programów nie leży identyfikacja przyczyn zachowań niebezpiecz­nych. Programy modyfikowania zachowań bazujące na obserwacji nie mogą być bowiem alternatywą dla konwencjonalnego zarządza­nia bezpieczeństwem i higieną pracy. Te dwa podejścia powinny być stosowane równolegle.

 

Jak podkreślają badacze, programy mody­fikacji zachowań niebezpiecznych powinny być nastawione na poszukiwanie odpowiedzi: dlaczego ludzie zachowują się ryzykownie i jakie czynniki nie pozwalają im pracować w sposób zapewniający bezpieczeństwo? [12]. Przyczyny te mogą wskazywać na niewłaściwe szkolenia lub ich brak, a także brak świadomo­ści zagrożeń i komunikacji w obszarze bhp, a zatem w gruncie rzeczy pokazują, że błędy mogą leżeć zarówno po stronie pracodawcy, jak i pracownika.

 

Zmiana zachowań nie jest bowiem moż­liwa bez uwzględnienia gotowości do inwe­stowania w bezpieczne warunki pracy oraz zmian czynników organizacyjnych. Wręcz przeciwnie, taka postawa może być postrze­gana przez pracowników jako unikanie przez kadrę zarządzającą nakładów inwestycyjnych na usprawnienia w zakresie bezpieczeństwa, a w konsekwencji prowadzić do postrzegania programu obserwacji zachowań jako wygod­nego sposobu na unikanie odpowiedzialności przez kierownictwo. W Polsce również prowadzone są - w Cen­tralnym Instytucie Ochrony Pracy - Państwo­wym Instytucie Badawczym - obecnie badania nad opisywaną w artykule problematyką. Po ich zakończeniu w 2011 r. w „Bezpieczeń­stwie Pracy" opublikowany zostanie artykuł opisujący skuteczność polskich programów modyfikacji zachowań niebezpiecznych.

 

 

PIŚMIENNICTWO

 

[1]  M. Milczarek Kultura bezpieczeństwa w przedsiębior­stwie - nowe spojrzenie na zagadnienia bezpieczeństwa pracy „Bezpieczeństwo Pracy" 10(351) 2000, s. 17-20

[2]   A. Najmiec, A. Łuczak Społeczne aspekty kultury bezpieczeństwa na drodze i w firmach transportowych. „Bezpieczeństwo Pracy" 7-8(466-467) 2010, s. 10-13

[3] T. R. Krause, J. H. Hidley and S. J. Hodson Behavior-Based Safety Process: Managing Involvement for an Injury-Free Culture. 2nd. ed. New York, John Wiley and Sons, 1997

[4]   D. K. Fox, B. L. Hopkins, & W. K. Anger The long-term effects of a token economy on safety performance in open-pit mining. "Journal of Applied Behavior Analysis" 20/1987, pp. 215-224

[5]    B. Sulzer-Azaroff, B. Loafman, R. J. Merant, & A. C. Hlavacek Improving occupational safety in a large industrial plant: A systematic replication. "Journal of Organizational Behavior Management" 11(1) 1990, pp. 99-120

[6]  J. Austin, M. L. Kessler, J. E. Riccobono & J. S. Bailey Using feedback and reinforcemen t to improve the performance and safety of a roofing crew. "Journal of Organizational Behavior Management" 16(2) 1996, pp. 49-75

[7]   B. Sulzer-Azaroff de Santamaria Industrial safety ha­zard reduction through performance feedback. "Journal of Applied Behavior Analysis" 13/1980, pp. 287-295

[8]   K. B. McCann & B. Sulzer-Azaroff Cumulative trauma disorders: Behavioral injury prevention at work. "Journal of Applied Behavioral Science" 32/1996, pp. 227-291

[9]   D. Zohar Modifying supervisory practices to improve submit safety: A leadershipbased intervention model. "Journal of Applied Psychology" 2002, vol. 87, no. 1, p. 156

[10]  D. Zohar & G. Luria The Use of Supervisory Practices as Leverage to Improve Safety Behavior: A Cross-level Intervention Model. Technion Institute of Technology, Haifa, Israel 2003

[11]  F. Manuele, On the Practice of Safety, 2nd ed., 1997, John Wiley & Sons, p. 135

[12]  G. Maciejewicz, BOP-ersi w służbie BHP. "Promotor" 1-2/2008, s. 18-22

 

Publikacja przygotowana na podstawie wyników uzyskanych w ramach I etapu programu wielolet­niego pn. „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy dofinansowywanego w latach 2008-2010 w zakresie zadań służb państwowych przez Minister­stwo Pracy i Polityki Społecznej. Główny koordyna­tor: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwo wy Instytut Badawczy