PRZEPISY PRAWA I ICH WYMAGANIA W ODNIESIENIU DO ELEKTRYCZNOŚCI STATYCZNEJ W ŚRODOWISKU PRACY

 

Ochrona przed zagrożeniami elektrostatycznymi (ES) obecnie obejmuje tylko zapobieganie inicjowaniu zapłonu atmosfer wybuchowych przez wyładowania elektrostatyczne. Na terenie Unii Europejskiej i Polski ochrona przed zapłonem atmosfer wybuchowych (EX) w miejscu pracy, przez wyładowania elektrostatyczne (ESD), jest obligatoryjna. W Unii Europejskiej obowiązuje obecnie pięć dyrektyw, z których wynika obowiązkowa ochrona przed elektrycznością statyczną w obszarze atmosfer wybuchowych.

 

DYREKTYWA ATEX USERS

 

Dyrektywa 1999/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 1999 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (piętnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG), Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich, 28.1.2000, L 23/57

 

Dyrektywa ta ustala minimalne wymagania dla bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników potencjalnie zagrożonych z powodu wystąpienia atmosfery wybuchowej, a szczególnie obowiązki pracodawców.

 

„W trakcie wykonywania obowiązków ustanowionych w art. 6 ust. 3 i art. 9 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG pracodawca ocenia konkretne zagrożenie wynikające z przebywania w przestrzeni zagrożonej wybuchem, biorąc pod uwagę, co najmniej:

•  prawdopodobieństwo powstania atmosfer zagrożonych wybuchem i ich trwałość,
• prawdopodobieństwo zaistnienia źródeł zapłonu, włączając wyładowania elektrostatyczne, które będą obecne i staną się aktywne oraz skuteczne,
• instalacje, użyte substancje, zachodzące procesy i ich ewentualne wzajemne oddziaływanie,
• rozmiar przewidywanych skutków

 

Ryzyko wybuchu jest oceniane całościowo.” (art. 4)
„Mając na uwadze zapobieganie wybuchom, w rozumieniu art. 6 ust. 2 dyrektywy 89/391/EWG, a także zabezpieczenie przeciwwybuchowe, pracodawca podejmuje techniczne i/lub organizacyjne środki odpowiadające naturze określonego działania, zgodnie z zasadą pierwszeństwa i zgodnie z następującymi podstawowymi zasadami:

• zapobiegania tworzeniu się atmosfery wybuchowej a tam, gdzie natura określonych działań na to nie pozwala,
• unikania zapalenia atmosfer zagrożonych wybuchem, i
• ograniczenia szkodliwego efektu wybuchu, w celu zapewnienia ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników.”

 

„Środki te zostaną, w miarę potrzeby połączone i/lub uzupełnione środkami przeciwdziałającymi rozprzestrzenianiu się wybuchom i będą podlegać przeglądowi regularnie lub gdy nastąpią znaczące zmiany.” (art. 3)
Zgodnie z art. 3, zapobieganie niebezpieczeństwu zapłonu musi także uwzględniać wyładowania elektrostatyczne, tam gdzie pracownicy lub środowisko miejsca pracy może działać jako nośniki lub źródło napięcia.

 

„Pracownicy muszą być zaopatrzeni w odpowiednie ubiory zawierające materiały, które nie tworzą wyładowań elektrostatycznych mogących powodować powstawanie środowisk wybuchowych”. (Załącznik 2.3)
Postanowienia Dyrektywy  1999/92/WE zostały wprowadzone do prawa polskiego rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych wymagań, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej (Dz. U. z dnia 30 lipca 2010 r.). Rozporządzenie m.in. stanowi co następuje:
„§ 4. 4. Pracodawca dokonuje kompleksowej oceny ryzyka związanego z możliwością wystąpienia w miejscach pracy atmosfery wybuchowej, zwanej dalej „oceną ryzyka”, biorąc pod uwagę co najmniej:
1) prawdopodobieństwo i czas występowania atmosfery wybuchowej;
2) prawdopodobieństwa wystąpienia oraz uaktywniania się źródeł zapłonu, w tym wyładowań elektrostatycznych;”
„§ 5.1. Pracodawca dzieli przestrzenie zagrożone wybuchem na strefy, klasyfikując je na podstawie prawdopodobieństwa i czasu występowania atmosfery wybuchowej  (dla gazów, par i mgieł strefy 0, 1, 2; dla pyłów strefy 20, 21,22)
„§ 10. 1 Zapobieganie zagrożenia zapłonem … powinno także uwzględniać ładunki elektrostatyczne przenoszone lub wytwarzane przez osoby pracujące lub środowisko pracy. Tam, gdzie atmosfera wybuchowa może pojawiać się w ilościach zagrażających bezpieczeństwu i zdrowiu …, pracodawca zapewnia osobom pracującym odpowiednie ubiory, które nie będą przyczyniać się do powstawania wyładowań elektrostatycznych mogących  wywołać zapłon atmosfery wybuchowej”

 

DYREKTYWA ATEX

 

Dyrektywa 2014/34/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w w atmosferze potencjalnie wybuchowej

Dyrektywa ta zastąpiła obowiązującą wcześniej dyrektywę ATEX 100a (94/9/WE) przede wszystkim uzupełniając ją o wymagania tzw. Nowych Ram Prawnych.

 

Postanowienia dyrektywy ATEX zostały wprowadzone do prawa polskiego rozporządzeniem Ministra Rozwoju z dnia 6 czerwca 2016 r. w sprawie wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w atmosferze potencjalnie wybuchowej (Dz. U. 2016 poz. 817)

W załączniku nr 2 do rozporządzenia, pkt. 1.3. Potencjalne źródła zapłonu podano:

„1.3.2. Zagrożenia od elektryczności statycznej

Za pomocą odpowiednich środków należy zapobiegać powstawaniu ładunków elektrostatycznych zdolnych do wywołania ni bezpiecznych wyładowań.”

 

DYREKTYWA MASZYNOWA

 

Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie maszyn, zmieniająca dyrektywę 95/16/WE (przekształcenie)
(Tekst mający znaczenie dla EOG)
EHSR 1.5.2. Elektryczność Statyczna
„Maszyny muszą być zaprojektowane i wykonane tak, aby zapobiegać lub ograniczać gromadzenie się potencjalnie niebezpiecznych ładunków elektrostatycznych lub wyposażone w układ do ich rozładowywania.”
EHSR 1.5.7. Wybuch
„Maszyny muszą być skonstruowane i wykonane z myślą o zapobieganiu wszelkim zagrożeniom wybuchem powodowanym przez samą maszynę, bądź przez gazy, ciecze, pyły, opary, lub inne substancje wytwarzane lub wykorzystywane przez urządzenie. W tym celu producent ma obowiązek podjąć kroki dla:

• uniknięcia niebezpiecznych stężeń produktów,
• zapobiegnięcia zapłonowi potencjalnej mieszaniny wybuchowej,
• ograniczenia wszelkich wybuchów, jakie mogą mieć miejsce tak, aby nie zagrażały one otoczeniu.

Te same środki zapobiegawcze należy zastosować w przypadku, jeżeli producent przewiduje wykorzystanie maszyn w środowisku zagrożonym wybuchem. Wyposażenie elektryczne będące częścią maszyny musi być zgodne, w zakresie zapobiegania zagrożeniu wybuchem, z postanowieniami obowiązujących dyrektyw szczegółowych.”
Postanowienia Dyrektywy Maszynowej zostały wprowadzone do prawa polskiego rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn (Dz. U. 2008 r., nr 199, poz. 1228).
Załącznik nr 1
ORIENTACYJNY WYKAZ ELEMENTÓW BEZPIECZEŃSTWA
11. Układy do rozładowywania ładunków elektrostatycznych zapobiegające gromadzeniu się potencjalnie niebezpiecznych ładunków elektrostatycznych.

 

DYREKTYWA 89/686/EWG

 

Dyrektywa 89/686/EWG przyjęta 21 grudnia 1992 r. Dyrektywa ta specyfikuje procedury do oceny zgodności i wymagania dotyczące bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w zastosowaniu do wszystkich ochron osobistych:
„ŚOI przewidziane do użytku w atmosferze zagrożonej wybuchem powinny być tak zaprojektowane i wykonane, aby nie mogły być źródłem iskry lub łuku elektrycznego spowodowanych elektrycznością statyczną lub uderzeniem i mogących spowodować zapłon mieszanki wybuchowej.”
To oznacza, że ŚOI (środki ochrony osobistej) przeznaczone do użycia w środowisku wybuchowym:

• muszą posiadać własności antystatyczne, które pozostają skuteczne w całym okresie ich stosowania, pod warunkiem ich właściwego użytkowania, zgodnego z zaleceniami producenta;
• muszą być wykonane z materiałów o których wiadomo, że nie powodują powstawania iskier (np. na skutek uderzenia, tarcia, rażenia lub wstrząsu);
• nie mogą zawierać niechronionych części składników elektrycznych, które nie spełniają wymagań dyrektywy 94/9/EC.

Postanowienia Dyrektywy 89/686/EWG zostały wprowadzone do prawa polskiego rozporządzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 31 marca 2003 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla środków ochrony indywidualnej (Dz.U. Nr 80, poz. 725). Rozporządzenie to zostało zastąpione od dnia 1 stycznia 2006 r. rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r. (Dz. U. Nr 259, poz. 2173).

 

DYREKTYWA 2009/104/WE

 

Dyrektywa 2009/104/WE z dnia 16 września 2009 r. dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy,., mająca zastosowanie do wyposażenia roboczego stosowanego na stanowiskach pracy, stanowi ogólne minimalne wymagania odnoszące się do ryzyka wybuchu.

„2.18. Sprzęt roboczy musi odpowiednio ochraniać pracowników przed ryzykiem wybuchu urządzenia lub substancji produkowanej, używanej, czy zmagazynowanej w wyposażeniu.”

 

Dyrektywa ta zastąpiła obowiązującą wcześniej dyrektywę 89/6655EWG której postanowienia wprowadzono do prawa polskiego  rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz.U. Nr 191 poz. 1596), zmienione rozporządzeniem z dnia 30 września 2003 r. (Dz. U. Nr 178, poz. 1745)

§ 19. Maszyny odpowiednio zabezpiecza się w celu ochrony pracowników przed:
1) ryzykiem pożaru, przegrzania lub uwolnienia się gazu, pyłu, płynu oraz innych substancji wytwarzanych, używanych lub zmagazynowanych w maszynach;
2) ryzykiem wybuchu urządzenia lub substancji wytwarzanych, używanych albo zmagazynowanych w maszynach;
3) zagrożeniami wynikającymi z bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z energią elektryczną.

 

Rozporządzenie MSWiA z 7.06.2010 w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów. (Dz.U. 2010 r., nr. 109, poz. 719):

 

Rozdział 3 Materiały niebezpieczne pożarowo
§ 7. 1. Przy używaniu lub przechowywaniu materiałów niebezpiecznych należy:
5) przechowywać ciecze o temperaturze zapłonu poniżej 328,15 K (55 °C) wyłącznie w pojemnikach, urządzeniach i instalacjach przystosowanych do tego celu, wykonanych z materiałów co najmniej trudno zapalnych, odprowadzających ładunki elektryczności statycznej, wyposażonych w szczelne zamknięcia i zabezpieczonych przed stłuczeniem.
Rozdział 7 Instalacje i urządzenia techniczne
§ 35. 1. Instalacje i urządzenia techniczne oraz technologiczne, w których podczas eksploatacji mogą wytwarzać się ładunki elektryczności statycznej o potencjale wystarczającym do zapalenia występujących materiałów palnych, wyposaża się w odpowiednie środki ochrony, zgodnie z Polskimi Normami dotyczącymi ochrony przed elektrycznością statyczną.

 

Wymienione Dyrektywy i Rozporządzenia mają ogólnikowy charakter i nie pokazują w jaki sposób powinna być wykonywana ocena ryzyka oraz jakie środki techniczne i organizacyjne powinny być stosowane w prewencji inicjacji wybuchów i pożarów przez wyładowania elektrostatyczne.

 

Informacje i instrukcje niezbędne dla przeprowadzenia tych działań zawarte są w serii norm, opracowanych przez Instytut Przemysłu Organicznego:

1. PN-92/E-05200 Ochrona przed elektrycznością statyczną – Terminologia [norma wycofana]
2. PN-92/E-05201 Ochrona przed elektrycznością statyczną – Metody oceny zagrożeń wywołanych elektryzacją materiałów dielektrycznych stałych – Metody oceny zagrożenia pożarowego i/lub wybuchowego [norma wycofana]
3. PN-92/E-05202 Ochrona przed elektrycznością statyczną – Bezpieczeństwo pożarowe i/lub wybuchowe – Wymagania ogólne [norma wycofana]
4. PN-92/E-05203 Ochrona przed elektrycznością statyczną – Materiały i wyroby stosowane w obiektach oraz strefach zagrożonych wybuchem – Metody badania oporu elektrycznego właściwego i oporu upływu [norma wycofana]
5. PN-E-05204:1994, Ochrona przed elektrycznością statyczną – Ochrona obiektów, instalacji i urządzeń – Wymagania
6. PN-E-05205:1997, Ochrona przed elektrycznością statyczną – Ochrona przed elektrycznością statyczną w produkcji i stosowaniu materiałów wybuchowych
7. PN-EN 1149-1:2008, Odzież ochronna – Właściwości elektrostatyczne – Część 1: Metoda badania rezystywności powierzchniowej
8. PN-EN 1149-2:1999, Odzież ochronna – Właściwości elektrostatyczne – Metoda badania rezystancji skrośnej
9. PN-EN 61340-4-1:2006, Elektryczność statyczna – Znormalizowane metody badań do określonych zastosowań – Rezystancja elektryczna wykładzin podłogowych i gotowych podłóg
10. PN-EN 61340-5-1:2017-01, Elektryczność statyczna – Część 5-1: Ochrona przyrządów elektronicznych przed elektrycznością statyczną -- Wymagania ogólne11. PN-EN 61340-4-3:2003, Elektryczność statyczna – Część 4-3: Znormalizowane metody badań do określonych zastosowań – Obuwie

 

Normy te nie mają obecnie statusu obowiązkowego stosowania, jednak są jednymi z najlepszych praktycznych narzędzi ochrony antyelektrostatycznej. Szczególnie norma PN-E-05204:1994 jest praktycznym kompendium wiedzy na temat warunków, kryteriów stosowania i praktycznej organizacji ochrony antystatycznej w zakładach przemysłowych, w których mogą występować atmosfery wybuchowe.

 

Rozporządzenie Ministra Rodziny , Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 czerwca 2016 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy [DzU 2016, poz. 952]:

 

Załącznik nr 2 do rozporządzenia

Część E. Pole elektromagnetyczne

1. Pole elektromagnetyczne, zwane dalej „pole-EM”, którego składowymi są pole elektryczne i pole magnetyczne, zwane dalej odpowiednio „pole-E” i „pole-M”, oznacza czynnik fizyczny w środowisku pracy w postaci pola lub promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwości z zakresu 0 Hz – 300 GHz.

 
2. Wielkościami fizycznymi charakteryzującymi pole-EM na potrzeby oceny ekspozycji lub narażenia w przestrzeni są:

E - natężenie pola-E – wielkość wektorowa charakteryzująca pole-E w określonym miejscu, wyrażona w woltach na metr [V/m].

H - natężenie pola-M – wielkość wektorowa charakteryzująca pole-M w określonym miejscu, wyrażona w amperach na metr [A/m].

f - częstotliwość – wielkość skalarna charakteryzująca okresową zmienność pola-EM w czasie, wyrażona w hercach [Hz].

 

3. Ustala się limity Interwencyjnych Poziomów Narażenia, zwane dalej „limity IPN”, obowiązujące łącznie, jako:

– limity operacyjne bazowe (IPNob), górne (IPNog) i dolne (IPNod),

– limity uzupełniające: pomocnicze (IPNp), szczytowe (IPNm) i miejscowe (IPNk).

 

4. Pola-EM stref ochronnych, na podstawie wartości E i H w danym miejscu, określono następująco:

a) pola-EM strefy niebezpiecznej występuje jeżeli:

E > IPNog-E lub H > IPNog-H, albo
E > IPNm-E lub H > IPNm-H, w przypadku pola-EM modulowanego,

b) strefa zagrożenia występuje jeżeli:

{E > IPNod-E lub H > IPNod-H} i {E < IPNog-E i H < IPNog-H},

c) strefa pośrednia występuje jeżeli:

{E > IPNp-E lub H > IPNp-H} i {E < IPNod-E i H < IPNod-H}.

d) pole-EM poza strefami ochronnymi określono jako pole-EM strefy bezpiecznej, występujące jeżeli w danym miejscu:

E < IPNp-E i H < IPNp-H.

 

5. Definicje pojęć stosowanych w odniesieniu do pola-EM oraz wymagania dotyczące oceny pola-EM i działań profilaktycznych w przypadku narażenia na pola-EM stref ochronnych określają przepisy w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy narażeniu na pole elektromagnetyczne, wydane na podstawie art. 23715 § 1 Kodeksu pracy [DzU 2016, poz. 950 z późniejszymi zmianami].

 

Tabela - Wartości Interwencyjnych Poziomów Narażenia (IPN) dotyczące narażenia na pole-E pola elektrostatycznego (PES)

 

Lp.	Częstotliwość	Limity IPN dotyczące natężenia pola E
	f	IPNog-E	IPNob-E	IPNod-E	IPNp-E	IPNm-E
1.	f < 5 Hz (w tym pole elektrostatyczne)	60 kV/m	60 kV/m	20 kV/m	15 kV/m	Nie określono

 

Uwagi do tabeli
Alternatywną wielkością charakteryzującą pole-E o częstotliwości f < 5 Hz jest ładunek elektryczny indukowany na ciele Q, wyrażony w kulombach [C]. Alternatywnie stosuje się: IPNob-E = IPNog-E = 6×104 V/m i IPNob-Q = IPNog-Q = 7×10-7 C; IPNod-E = 2×104 V/m i IPNod-Q = 2,3×10-7 C; oraz IPNp-E = 1,5×104 V/m i IPNp-Q = 1,6×10-7 C. Wartości ładunku elektrycznego Q, o których mowa, nie dotyczą oceny zagrożenia wynikającego z zapłonu atmosfer wybuchowych, w rozumieniu przepisów w sprawie minimalnych wymagań, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfer wybuchowych, wydanych na podstawie art. 23715 § 2 Kodeksu pracy.

 

Do limitów narażenia na pole-EM określonych w tabeli zastosowano oznaczenia:

IPNob-E - limity operacyjne bazowe, rozumiane jako poziom natężenia pola-E
IPNog-E - limity operacyjne górne, rozumiane jako poziom natężenia pola-E, określające górny limit pola-EM strefy zagrożenia
IPNod-E - limity operacyjne dolne, rozumiane jako poziom natężenia pola-E, określające dolny limit pola-EM strefy zagrożenia;
IPNp-E - limity pomocnicze, rozumiane jako poziom natężenia pola-E, określające dolny limit pola-EM strefy pośredniej;
IPNm-E - limity szczytowe, rozumiane jako poziom natężenia pola-E, określające limity dotyczące pola-EM modulowanego;