Zmęczenie określa się najczęściej jako to stan organizmu pojawiający się w trakcie wykonywania pracy fizycznej lub umysłowej wpływający na zmniejszenie zdolności do pracy, nasilenie odczucia  ciężkości wysiłku i zmniejszenie motywacji do pracy. Łatwiej przybliżyć informacje o zmęczeniu omawiając jego rodzaje. Najczęściej spotykany jest podział na zmęczenie fizyczne i psychiczne, jednak do omówienia rodzajów zmęczenia kierowcy można posłużyć się podziałem na:

• zmęczenie psychiczne
• zmęczenie mięśniowe
• zmęczenie sensoryczne (głównie wzrokowe)
• zmęczenie emocjonalne (Slajd 5)

W pracy kierowcy zmęczenie psychiczne spowodowane jest koniecznością skupienia, podzielności i ciągłości uwagi na bodźcach potrzebnych do analizy sytuacji drogowej (np. znaki drogowe, sygnalizacja, obserwacja zachowań innych użytkowników drogi. Zmęczenie fizyczne (mięśniowe) jest przede wszystkim spowodowane obciążeniem statycznym związanym z wymuszoną pozycją ciała podczas jazdy i trzymaniem kierownicy. Zmęczenie sensoryczne spowodowane jest obciążeniem wzroku przez ciągłe oddziaływanie bodźców, głównie intensywnych lub o słabym nasileniu, powodujących trudności spostrzegania (np. oślepianie światłami, odblaski od mokrej nawierzchni drogi, światło zachodzącego słońca, zmrok). Ostatni rodzaj zmęczenia to zmęczenie emocjonalne, które pojawia się na skutek działania czynników stresowych, takich jak np. presja czasu towarzysząca kierowcy, konflikty z pasażerami, bycie świadkiem wypadku, itp.

Slajd 5

Zmęczenie jest uwarunkowane szeregiem czynników związanych z 4 elementami sytuacji drogowej opisywanymi wcześniej. (Slajd 3) Na zmęczenie może mieć wpływ:

• pojazd (np. ergonomia kabiny: fotela, wskaźników, możliwości dopasowania elementów do indywidualnej budowy ciała),
• droga (np. oświetlenie, widoczność, stan nawierzchni, oznakowanie),
• otoczenie i użytkownicy (np. natężenie ruchu, zagrożenia płynące z zachowań innych uczestników ruchu drogowego),
• kierowca (np. kondycja psychofizyczna, osobowość i temperament, długość snu poprzedzającego jazdę, wiek, odżywianie).

Do czynników związanych bezpośrednio z kierowcą, mających wpływ na zmęczenie prowadzeniem pojazdu zalicza się m.in. wiek, kondycję fizyczną i zdrowotną, czas prowadzenia pojazdu, liczbę godzin snu poprzedzającego jazdę samochodem, indywidualny przebieg okołodobowych rytmów biologicznych w zakresie funkcji mających związek ze sprawnością psychofizyczną kierowcy, stosowane regularnie leki oraz wpływ wcześniejszego spożycia  alkoholu. Podkreśla się także rolę czynników osobowościowych i temperamentalnych w procesie rozwoju zmęczenia u kierowców. Wyniki badań wskazują na związek ekstrawersji oraz skłonności do poszukiwania doznań ze zmęczeniem kierowców. Okazało się, że osoby mające duże zapotrzebowanie na stymulację, podobnie jak osoby ekstrawertywne, czyli poszukujące stymulacji nie w sobie, ale w środowisku zewnętrznym – wykazują szybsze narastanie zmęczenia w czasie prowadzenia pojazdu w sytuacji monotonnej w porównaniu z introwertykami i osobami o małej skłonności do poszukiwania doznań.

Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na subiektywne odczucia zmęczenia i senności oraz na sprawność kierowców jest pora dnia lub nocy i długość trwania jazdy. Kierowanie pojazdem pomimo zmęczenia prowadzi do zmniejszenia adekwatności samooceny i oceny sytuacji na drodze. Wraz z narastaniem zmęczenia na długich trasach pojawia się znużenie, spadek czujności i senność.

Dla kierowców po 40-tce i starszych ważna jest świadomość, że wraz z wiekiem zmniejsza się tolerancja organizmu na zmęczenie. Również obciążenie wzroku w czasie jazd nocnych u osób starszych jest oceniane jako bardziej dokuczliwe. U starszych kierowców w czasie długich jazd nocnych częściej występuje łzawienie, szczypanie i ból oczu. Niektórzy kierowcy preferują jazdy nocne ze względu na mniejszy ruch na drogach i mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia przeszkód na drodze. W takich przypadkach trzeba zawsze pamiętać, że sprawność naszego organizmu zmienia się, w zależności od parametrów fizjologicznych w rytmie okołodobowym. Kierowcy powinni pamiętać o krytycznych godzinach jazdy. Zalicza się do nich pierwsze  dwie godziny jazdy, podczas których kierowca jest zazwyczaj wypoczęty i w związku z tym skłonny do przeceniania własnych możliwości. Ponadto, na początku trasy uwagę może rozpraszać planowanie drogi, czasu przejazdu itp. Krytyczne są również dwie ostatnie godziny jazdy, kiedy zmęczony kierowca, będąc blisko celu podróży, chce jak najszybciej do niego dotrzeć. Najtrudniejszy dla kierowców jest zazwyczaj czas między godzinami: 12.00 - 14.00 oraz 02.00 – 03.00. W pierwszym przypadku mamy zazwyczaj do czynienia ze spowolnieniem aktywności wywołanym skierowaniem znacznej części energii organizmu na trawienie posiłków spożywanych zwyczajowo o tej porze dnia. Wczesne godziny popołudniowe są też porą, na którą przypada faza odpoczynku w przebiegu okołodobowego rytmu aktywności człowieka. W przypadku zaś wczesnych godzin porannych mamy do czynienia ze znacznym spadkiem sprawności psychofizycznej człowieka wynikającym z przebiegu okołodobowego rytmu zmian parametrów fizjologicznych.

Bardzo niebezpieczne może być stosowanie urządzeń, których celem jest kontrola nad sprawnością kierowcy. Są one sprzedawane w Internecie, a nawet w niektórych stacjach benzynowych. Stosując takie urządzenia trzeba zastanowić się, czy działają one w oparciu o słuszne założenia. Na przykład „czujnik antydrzemkowy” jest urządzeniem, które umieszcza się za uchem tak jak aparat słuchowy. Jego celem jest kontrola położenia głowy i emisja silnego bodźca dźwiękowego w momencie, gdy głowa opada. Działanie urządzenia opiera się na założeniu, że opadnięcie głowy jest równoznaczne z zaśnięciem. Niestety, wiele relacji kierowców pokazuje, że przy dużym zmęczeniu przed opadnięciem głowy mogą następować krótkie etapy utraty świadomości (mikrodrzemki), a czasem kierowca zasypia utrzymując głowę w pozycji pionowej lub odchyla ją nieznacznie do tyłu opierając o zagłówek. Przy stosowaniu tego typu urządzeń najbardziej niebezpieczne jest całkowite „przekazywanie” kontroli nad swoim stanem urządzeniu, które może opierać się na błędnych założeniach. Kierowca stosujący takie urządzenia, nie może kierować się zasadą: jadę maksymalnie długo, a aparat mnie obudzi.

Działania zapobiegające negatywnym skutkom zmęczenia:

• właściwa organizacja czasu pracy,
• niezakłócony nocny sen, trwający nie krócej niż 7-9 godzin,
• wypoczynek przed podróżą,
• unikanie przed i w czasie podróży ciężkostrawnych posiłków powodujących senność,
• unikanie leków przeciwbólowych i antyalergicznych,
• właściwa wentylacja w samochodzie,
• właściwa pozycja za kierownicą,
• zapewnienie przerw co 2-3 godziny,
• wykorzystanie przerw na wykonanie kilku prostych ćwiczeń fizycznych (prostowanie pleców, rozluźnienie rąk i nóg), krótki spacer na świeżym powietrzu,
• zabieranie współpasażera, z którym można porozmawiać, kiedy ogarnia nas senność i który ewentualnie może zastąpić cię w prowadzeniu pojazdu,